Nieuwe Chinese soort is onze naaste verwant

We waren eraan gewend geraakt om bij elkaar – en bij onszelf – Neanderthalerkenmerken te zien: het lage voorhoofd, de grote neus en de brede mond. Omdat de Neanderthaler onze naaste verwant was, dachten we. Maar nee. Maak kennis met de drakenmens uit China, een onbekende soort die volgens onderzoekers dichter bij ons staat dan de Neanderthaler.

Goed, we kennen de nieuwe soort van slechts één schedel, maar het is de grootste en best bewaarde schedel van een oermens die onderzoekers ooit hebben gezien. De zeer brede en langgerekte hersenpan mist weliswaar zijn onderkaak en heeft nog maar één tand, maar verder is ons nieuwe familielid volledig intact.

De schedel, gevonden in de stad Harbin in het noordoosten van China, heeft een unieke mix van moderne en primitieve kenmerken. Volgens de Chinese onderzoekers gaat het om een nog onbekende mensensoort. Hij is Homo longi gedoopt, drakenmens, naar de plaats van de vondst: de provincie Heilongjiang, wat ‘rivier van de Zwarte Draak’ betekent. En een computeranalyse van de schedel plaatst de nieuwe soort vlak naast Homo sapiens op de stamboom van de mens – vóór de Neanderthaler.

Samen met enkele andere Aziatische schedelvondsten van de laatste jaren zet dit Azië stevig op de wereldkaart als hotspot van de menselijke evolutie.

‘Deze schedel toont aan dat er in China naast de Neanderthalers en Homo sapiens een derde mensenlijn was, met een eigen evolutiegeschiedenis van honderdduizenden jaren,’ zegt paleoantropoloog Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen, die hielp bij de analyse van de nieuwe vondst.

Dat we oog in oog staan met ons nieuwe familielid is een ongelooflijke toevalstreffer, want de schedel kwam al in 1933 uit de grond, maar werd verstopt in een put – en bijna vergeten.

Brugwerker vond schedel in de modder

In 2018 lag een oude Chinese man op zijn sterfbed. Hij had een geheim dat hij nu eindelijk met zijn kleinkinderen wilde delen.

In 1933 werkte hij als jongeman aan een brug over de rivier de Heilong Jiang in de stad Harbin. China was toen door Japan bezet. Op een dag kwam de brugwerker in de modder van de rivier een voorwerp tegen en toen hij het oppakte, staarde hij recht in een paar grote, vierkante oogkassen in een enorme schedel.

De jonge bouwvakker verstopte de schedel in een doek en nam hem mee naar huis. Om te voorkomen dat de vondst in Japanse handen zou vallen, liet hij hem in een opgedroogde put zakken.

Werken voor de Japanners was beschamend, dus misschien had de man daarom zijn geheim niet eerder verteld. Maar nu, 85 jaar later, vissen zijn kleinkinderen de schedel uit de put en overhandigen hem aan paleontoloog Qiang Ji van de GEO-universiteit in Shijiazhuang, provincie Hebei. En hij kan zijn ogen niet geloven als hij ziet hoe groot en intact het fossiel is.

Qiang Ji stelt een team van Chinese wetenschappers samen en nodigt twee internationaal vermaarde deskundigen op het gebied van de prehistorische mens uit: de voornoemde professor Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen en professor Rainer Grün, voormalig hoofd van het Australisch centrum voor onderzoek naar de menselijke evolutie.

Uit de neus van de schedel halen de onderzoekers wat modder dat kan worden gebruikt om de ouderdom van de vondstplek nader te bepalen. En ze boren een gaatje in het neusbeen om met de botmassa de drakenman te kunnen dateren.

Aan de hand van het bot hebben onderzoekers kunnen vaststellen dat de drakenmens ten minste 146.000 jaar geleden leefde. Aan de grootte en de kenmerken te zien behoorde de schedel toe aan een machtig man. En de slijtage van het tandglazuur verraadt dat hij niet ouder was dan 50 jaar.

Hoewel de exacte locatie van de vondst onbekend is, is het zeker dat de schedel werd gevonden in de rivieroever bij de Dong Jiang-brug. Daarom hebben onderzoekers daar boormonsters genomen, en geochemici hebben sedimenten en andere fossielen geanalyseerd. De samenstelling van de modder uit de neus kwam overeen met de boormonsters, waaruit bleek dat de schedel in aardlagen lag die 138.000-309.000 jaar geleden zijn gevormd. Dit is in overeenstemming met de datering van de schedel.

Het toeval wil dat het gebied zeer rijk is aan fossielen, die de wetenschappers hebben geholpen bij de reconstructie van de wereld waarin de drakenmens leefde. Daaruit doemt een beeld op van een ecosysteem met voldoende eetbare planten en vissen om jager-verzamelaars te voeden, maar ook een ruig en bitter koud klimaat.

Tegenwoordig is het in Harbin gemiddeld -16 °C in de winter, en het was niet veel warmer toen de man nog leefde. Het kan bijna niet anders of de oude Chinezen maakten vuur, droegen kleren en bouwden hutten om te overleven.

De drakenmens kan ook meer isolerend vet en meer haar op zijn lichaam hebben gehad dan de moderne mens.

Chinese familie houdt wetenschap bezig

Als onderdeel van de analyse maakten de onderzoekers een CT-scan van de schedel van de drakenman en reconstrueerden deze in 3D. Vervolgens konden ze alle delen van de schedel opmeten volgens de internationale maatstaven. In totaal werden 600 kenmerken vastgelegd, en ook wat het fossiel mist, zoals verstandskiezen.

De onderzoekers voerden de gegevens in een computerprogramma in en lieten er statistische kansrekeningen op los van het verband tussen de drakenmens en een honderdtal andere menselijke fossielen van over de hele wereld, die ook in 3D waren nagemaakt.

De computer plaatste de fossielen in groepen op basis van hun fysieke kenmerken in een zogeheten fylogenetische stamboom, die laat zien hoe de soorten waarschijnlijk zijn geëvolueerd.

Het resultaat was een stamboom met vijf takken van de oudste tot de jongste soort. Eerst Homo erectus, toen Homo heidelbergensis, daarna de Neanderthaler, gevolgd door ‘de Harbin-groep’ met de nieuwe schedel, en ten slotte Homo sapiens.

De nieuwe schedel viel dus in de zogeheten Harbin-groep, die vijf andere hele en gedeeltelijke schedels uit China omvat, genoemd naar hun locatie: Dali, Jinniushan, Hualongdong, Xuchang en Maba. En wetenschappers discussiëren nu of de nieuwe schedel een op zichzelf staande soort is, of dezelfde soort als andere fossielen in de groep.

Het vijftal vormt een raadselachtige Chinese familie waar wetenschappers zich het hoofd over breken. De vijf passen namelijk niet echt in de theorieën van de menselijke evolutie, die stellen dat primitieve trekken geleidelijk evolueren van de Afrikaanse Homo erectus naar de Homo sapiens. En de vijf hebben allemaal hun mix van moderne en primitieve trekken.

Een soortgelijke mengeling van modern en oud is te zien in twee schedels die in Afrika zijn gevonden: de 315.000 jaar oude Djebel Irhoud-schedel uit Marokko en de Eliye Springs-schedel uit Kenia, die 200.000 tot 300.000 jaar oud is.

De Chinese oermensen passen dus noch qua gebied, noch qua periode in de bekende theorieën over de evolutie van de mens.

Neanderthaler moet wijken

Wetenschappers hebben drie jaar gewerkt aan de analyse van de nieuwe schedel voordat ze konden duiden hoe deze in de ontwikkelingsgeschiedenis past.

Qiang Ji en enkele andere Chinese wetenschappers menen dat de kenmerken van de schedel zo bijzonder zijn dat deze wel moet behoren tot een tot dusver onbekende soort, die zij Homo longi (drakenmens) hebben gedoopt. De onderzoekers presenteerden de theorie van de nieuwe soort in een artikel in het tijdschrift The Innovation uitgegeven door Cell Press.

De Chinese onderzoekers hebben nog twee andere artikelen over de ontdekking gepubliceerd. Het ene gaat over de datering van de schedel, het andere over de stamboom. Hieruit blijkt dat de schedel, samen met andere Chinese fossielen, een eigen zusterlijn vormt van Homo sapiens, die dichter bij ons staat dan de Neanderthalers.

De bevindingen leiden binnen en buiten wetenschappelijke kringen tot discussie. Iedereen is enthousiast over de vondst zelf, maar de menselijke oorsprong is een gevoelig onderwerp waarbij nationale trots en wetenschappelijk prestige een rol spelen.

Het verrassende is dat de Harbin-groep de plaats inneemt van de Neanderthalers, omdat jarenlang werd aangenomen dat Homo sapiens en Neanderthalers elkaars naaste verwanten waren.

Ook verrassend is dat de Neanderthaler en Homo sapiens zich 400.000 jaar eerder van elkaar aftakten: circa 1 miljoen jaar geleden.

Dat strookt niet met de bekende fossielen. Volgens de nieuwe stamboom leefde Homo sapiens 400.000 jaar geleden in Europa en Azië, maar de oudste fossiele gegevens dateren van 210.000 jaar terug.

Volgens de wetenschappers past het in de theorie dat de opsplitsing al in Afrika plaatsvond. Maar zij waarschuwen ook dat er onzekerheden in het computermodel kunnen zitten.

Een daarvan is dat de stamboom vooral gebaseerd is op morfologie: de fysieke vorm van de schedels. En dit is onzeker omdat veel van de fossielen bestaan uit enkele fragmenten die via computersimulatie zijn gereconstrueerd.

Paleoantropoloog Chris Stringer, coauteur van het stamboomartikel, zegt over de computerberekeningen: ‘Ik had al lang het idee dat er in Oost-Azië een aparte mensensoort bestond, maar ik keek ervan op dat deze lijn dichter bij Homo sapiens dan bij Neanderthalers blijkt te liggen.’

Dat het om een onbekende soort zou gaan, is Chris Stringer niet eens met zijn Chinese collega’s. Hij vindt dat de nieuwe schedel sterk lijkt op een andere schedel in de Harbin-groep, de Dali-schedel. Die heeft ook forse wenkbrauwbogen, maar platte jukbeenderen en een compact gezicht.

Volgens andere onderzoekers is het onmogelijk om aan de hand van een kaakloze schedel – en zonder een precieze vindplaats – vast te stellen tot welke soort de schedel behoort. Ze waarschuwen voor een inflatie van nieuwe mensensoorten.

De schedel kan tot een bekende soort hebben behoord, en de afwijkingen kunnen het gevolg zijn van natuurlijke variatie, zeggen ze. Misschien was de drakenman gewoon een boom van een kerel, of had hij een ongewoon groot hoofd.

Man kan Denisova zijn geweest

Andere onderzoekers zien in de nieuwe schedel de mysterieuze Denisova-mens, een nauwe verwant van de Neanderthaler die we vooral kennen van DNA-analyse. Slechts een vingerkootje, een paar tanden en een stompje schedel zijn gevonden in een grot in Siberië. Daarnaast werd een onderkaak gevonden in een grot in Tibet.

Maar deze kaak speelt een belangrijke rol, want hij wordt meegerekend in de stamboom. Volgens de computerberekeningen zou de schedel met kaak lijken op de Tibetaanse Denisova, die 160.000 jaar oud is. De drakenmens kan dus een Denisova zijn geweest – of de nieuwe soort Homo longi kan een kaak hebben gehad die gewoon leek op de kaak van een Denisova.

Peter C. Kjærgaard, hoogleraar evolutionaire geschiedenis aan de universiteit van Kopenhagen en directeur van het Natuurhistorisch Museum in de Deense hoofdstad, denkt ook aan een Denisova.

‘We vermoeden dat de Denisova wat steviger gebouwd was, en dat past bij deze schedel. En het maakt de vondst beslist niet minder interessant. Het zou geweldig zijn om eindelijk meer te weten te komen over hoe een Denisova eruitzag,’ zegt hij.

De vraag naar de soort is echter niet zo cruciaal, vindt paleoantropoloog Chris Stringer. Hij zit er meer mee dat er nu een nieuwe tak aan de menselijke stamboom komt: de Harbin-groep, met een mix van primitieve en moderne kenmerken. De vondsten zijn enigszins verschillend, maar vergelijkbaar genoeg om een aparte groep te vormen.

En sommige kunnen tot dezelfde soort behoren, zoals Dali, Jinniushan en Hualongdong. En als Chris Stringer gelijk heeft dat de drakenman ook een Dali is, dan behoort vrijwel de hele groep tot dezelfde soort.

‘Hoe we de soort ook noemen, deze vondst en de andere Chinese fossielen zijn het bewijs dat een belangrijk deel van de menselijke evolutie 100.000-500.000 jaar geleden in Zuidoost-Azië plaatsvond. En we zien dan ook keer op keer dat het idee dat één evolutielijn tot Homo sapiens heeft geleid, onjuist is,’ zegt Chris Stringer.

In Harbin zijn onderzoekers nu bezig met het analyseren van de nieuwe vondst. Maar of de drakenman nu een onbekende soort is of identiek blijkt te zijn aan een of meer van de andere fossielen in de Harbin-groep, de vondst is van grote betekenis, omdat hij perfect past in een groeiend besef dat de evolutionaire geschiedenis veel complexer is dan we tot nu toe hebben gedacht.

Dit zal dus wel niet de laatste keer zijn dat een naast familielid ten val wordt gebracht ten gunste van een of andere neef uit het verleden.