Wat is een Denisova?
In 2008 groef de Russische archeoloog Alexander Tsybankov een fossiel op uit de Denisovagrot in Zuid-Siberië. Het is een splinter van een vingerkootje, niet veel groter dan een speldenknop, maar de vondst zou gigantisch blijken te zijn.
Als het DNA van de botsplinter twee jaar later wordt geanalyseerd, wordt namelijk duidelijk dat het fossiel 30.000-50.000 jaar oud is en afkomstig is van een volslagen onbekende mensensoort.
De soort wordt Denisova gedoopt, naar zijn laatste rustplaats in de Siberische grot, en in de jaren daarna graven onderzoekers er nog drie tanden en een stuk bot uit.
Baanbrekende DNA-analyses en nieuwe fossielen uit Tibet geven nu een duidelijker beeld van de ‘nieuwe’ voorouder van de moderne mens – en voegen iets toe aan de geschiedenis van de evolutie van onze soort.
De Denisovagrot in Rusland is vernoemd naar de kluizenaar Dionisi, die hier ooit in de 18e eeuw woonde. In 2008 vonden archeologen voor het eerst fossielen van de toen nog onbekende oermens Denisova.
Hoe ziet een Denisova eruit?
Een splinter van een vingerkootje en een handvol tanden.
Dat was alles waar de onderzoekers van de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem in Israël van uit moesten gaan toen ze in 2019 besloten om het uiterlijk van het mysterieuze Denisovameisje uit Siberië, Denisova 11 gedoopt, te reconstrueren.
Maar dankzij moderne DNA-technologie kwam er uit de weinige fossielen een gedetailleerd uiterlijk naar voren.
Het portret van het 13 jaar oude Denisovameisje Denisova 11 is gebaseerd op DNA-analyses van fossielen. Daaruit blijkt dat Denisova een breder gezicht hadden met een meer uitgesproken kaak.
Door analyse van de chemische structuren in het DNA die bepalen welke genen actief zijn – de zogeheten methyleringen – vonden de onderzoekers 56 fysiologische kenmerken die verschilden van die van Neanderthaler en moderne mens.
Denisova vertoonden dus waarschijnlijk enige gelijkenis met de Neanderthalers – zoals een langwerpig gezicht en een breed bekken – maar hadden ook hun eigen onderscheidende kenmerken, bijvoorbeeld een bredere schedel en een bredere kaak.
Denisova leken het meest op Neanderthalers
DNA-onderzoeken tonen aan dat de Denisova (links) een schedelstructuur had die dichter bij die van de Neanderthalers (rechtsonder) ligt dan bij de onze (rechtsboven).
Platte kruin
De kruin van de Denisova was vlakker dan die van ons, maar leek veel op die van de Neanderthalers.
Laag voorhoofd
Het voorhoofd van de Denisova was lager dan dat van ons, maar leek op dat van de Neanderthalers.
Grote schedelbasis
De basis waarop de hersenen rusten was groter bij de Denisova dan bij ons, maar is vergelijkbaar met die van de Neanderthalers.
Waar leefden de Denisova?
DNA-analyses van het Denisovafossiel toonden ook aan dat de Denisova een speciale genetische variant bevatten waardoor het lichaam hypoxie kan overwinnen: een toestand van zuurstoftekort die in de hoogte kan optreden.
Maar waarom kon de Denisovasoort tegen hoogteziekte als hij in de Denisovagrot leefde op slechts 700 meter boven zeeniveau? In 2019 kwam de verklaring hiervoor: de Denisova leefden ook in de bergen.
De conclusie kwam nadat Chinese onderzoekers een kaakfossiel hadden onderzocht dat in 1980 opdook in de Baishiya Karst-grot op 3280 meter boven zeeniveau op het Tibetaanse plateau in de Himalaya.
Het kaakbot kwam meer dan drie decennia later voor het eerst in handen van Chinese onderzoekers, en eiwitanalyses van het bot toonden aan dat het afkomstig was van een Denisova.
Video: Bekijk de reconstructie van de Denisovakaak
In 1980 vond een boeddhistische monnik de rechterhelft van het Denisovakaakbeen in een Chinese berggrot op het Tibetaanse plateau. Bijna vier decennia later reconstrueerden onderzoekers digitaal de hele kaak, waardoor ze inzicht kregen in de gezichtsvorm van de Denisova.
De Denisovakaak was circa 120.000 jaar ouder dan de fossielen uit Siberië, en toont aan dat de Denisova zijn speciale hoogteaanpassing gedurende een aantal jaren in de Chinese bergen ontwikkelde voordat hij naar Siberië migreerde.
In 2020 bleek echter na een grootschalige DNA-registratie in IJsland van 27.000 IJslanders dat de Denisova mogelijk meer op de wereldkaart voorkwamen dan aanvankelijk werd aangenomen.
De IJslandse bevolking droeg DNA-sporen van de Denisova, wat betekende dat de Denisovamens waarschijnlijk verder naar het westen woonde dan eerder werd gedacht.
Bij Europeanen aangetroffen Denisova-DNA duidt erop dat het leefgebied van de Denisova (rood) voor een groot deel overlapte met dat van de Neanderthalers (blauw).
Waarom verdween de Denisova?
Het DNA van de Denisova is mogelijk bij huidige Europeanen beland doordat ze zich mengden met Neanderthalers, en die vervolgens met Homo sapiens.
Deze hypothese werd nog versterkt toen archeologen sporen van DNA van zowel Neanderthalers als Denisova aantroffen in de botresten van het Denisovameisje Denisova 11.
Volgens onderzoekers zijn de Denisova zo’n 40.000 jaar geleden uitgestorven, gelijk met de Neanderthalers.
Wat de Denisova de das omdeed, is niet bekend, maar deze en veel andere vragen hopen onderzoekers in de toekomst te kunnen beantwoorden.
Zoals Charles Perreault van de Arizona State University, die betrokken was bij het analyseren van de Denisovafossielen uit de Baishiya Karst-grot in Tibet, verklaarde na de laatste vondst in 2019:
‘De Baishiya Karst-grot biedt ons een uniek kijkje in de levenswijze van de Denisova, en de vondsten tonen aan dat de Denisova, net als de Neanderthalers, niet slechts een zijtak waren van de menselijke stamboom. Ze maakten deel uit van een enorm netwerk van uitgestorven voorouders die bijdroegen aan de menselijke genenpool en de menselijke evolutie hebben gevormd op manieren die we nog maar net beginnen te begrijpen.’
Homo sapiens had seks met andere mensensoorten
De moderne mens, Homo sapiens, dook circa 300.000 jaar geleden op in Afrika. De afgelopen decennia wijzen nieuwe vondsten van Homo sapiens-fossielen uit onder meer Israël en Saoedi-Arabië uit dat de moderne mens 200.000 jaar geleden uit Afrika wegtrok.
Dit betekent dat onze voorouders in contact kwamen met andere mensensoorten die al grote delen van de wereld bewoonden – en uit DNA-analyses blijkt dat moderne mensen ook seks hadden met een aantal daarvan.
Zo’n 100.000 jaar geleden mengden oosterse Neanderthalers zich met moderne mensen. Dit blijkt uit onderzoek uit 2016, waarbij stukjes Homo sapiens-DNA zijn gevonden in Neanderthalerfossielen van minstens 100.000 jaar oud. Het is echter niet bekend of dit menstype nu nog nakomelingen heeft.
40.000 jaar later wisselden moderne Europeanen genen uit met westerse Neanderthalers, vermoedelijk in het Midden-Oosten. De nauwe banden zetten zich voort in Europa, waardoor huidige Europeanen 1 tot 4 procent Neanderthaler-DNA dragen.
Homo sapiens viel echter niet alleen op de Neanderthaler. Volgens een studie uit 2018, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Cell, kregen moderne mensen ook kinderen met de oermens Denisova in twee verschillende perioden in Azië.
Amerikaans onderzoek toont aan dat Homo sapiens tussen de 60.000 en 20.000 jaar geleden ook seks had met de Afrikaanse mensensoorten Homo erectus en Homo habilis.