Wat is de Nobelprijs?
De Nobelprijs is een internationale prestigieuze onderscheiding die elk jaar wordt toegekend op het gebied van:
- Literatuur
- Fysiologie of Geneeskunde
- Scheikunde
- Natuurkunde
- Economie
- Vrede
De Nobelprijs is genoemd naar de Zweedse uitvinder Alfred Nobel, die waarschijnlijk bekender is als de vader van het dynamiet.
Toen Alfred Nobel in 1896 overleed, liet hij zijn fortuin na voor de instelling van de Nobelprijs, die toen vijf gebieden omvatte. De Nobelprijs voor de Economie werd pas in 1968 toegevoegd, en later is besloten dat er geen gebieden meer bij zullen komen.
De Nobelprijs wordt beheerd door de Nobelstichting en de prijzen worden uitgereikt op de sterfdag van Albert Nobel, 10 december. De Nobelprijswinnaars worden echter begin oktober al bekendgemaakt.
De Nobelprijzen voor Literatuur, Economie, Natuurkunde, Scheikunde en Fysiologie of Geneeskunde worden in Stockholm toegekend, en de Nobelprijs voor de Vrede wordt in Noorwegen uitgereikt.
Tijdens het leven van Alfred Nobel was Noorwegen een meer ‘neutrale’ keuze.
De Nobelprijzen zullen worden uitgereikt tijdens een ceremonie in aanwezigheid van de Zweedse koninklijke familie. Dit is de ceremonie van 2019.
Wie kan de Nobelprijs ontvangen?
Zowel individuen als instellingen kunnen de Nobelprijs ontvangen.
In Alfred Nobels testament staat dat de Nobelprijzen ‘zullen worden toegekend aan personen die de mensheid in het afgelopen jaar tot nut zijn geweest’. Die bijdrage kan van alles zijn, van onderzoek tot een voorwerp of een specifieke handeling.
Om een Nobelprijs te winnen, moet je genomineerd worden door anderen op je vakgebied. Je kunt niet jezelf nomineren.
In het geval van de Nobelprijs voor Literatuur, Fysiologie of Geneeskunde, Natuurkunde, Scheikunde en Economie stuurt de Nobelstichting formulieren naar duizenden mensen die op de verschillende gebieden hun sporen hebben verdiend. Aan de hand van deze formulieren kunnen ze dan een of meer personen nomineren.
De regels voor de Nobelprijs voor de Vrede zijn iets anders. Bij de selectie van de kandidaten wordt ook rekening gehouden met de mening van eerdere prijswinnaars, wereldleiders en voormalige en huidige leden van het bestuur van de Nobelstichting.
Zodra alle voordrachten zijn ontvangen, beslist de raad van bestuur van de Nobelstichting wie er verder gaat in het proces. Er worden zo’n 300 kandidaten geselecteerd.
Welke Nederlanders en Belgen hebben de Nobelprijs ontvangen?
In de loop der jaren hebben verschillende Nederlanders en Belgen de prestigieuze prijs gewonnen.
Hier zijn enkele Nederlanders en Belgen die de Nobelprijs hebben ontvangen:
- Johannes Diderik van der Waals ontving in 1910 de Nobelprijs voor Natuurkunde vanwege zijn werk aan gassen en vloeistoffen.
- Maar liefst vier keer ging er een Nobelprijs voor de Vrede naar België. In 1958 ontving Dominique Pire hem voor zijn werk ten behoeve van Europese vluchtelingen.
- Niko Tinbergen kreeg in 1973 de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde voor zijn onderzoek naar het gedrag van sociale dieren.
- In 1999 kregen Gerard ’t Hooft en Martinus Veltman de Nobelprijs voor Natuurkunde voor hun werk op het gebied van de kwantumveldentheorie, en in 2010 ging dezelfde prijs naar Andre Geim (en Konstantin Novoselov) voor hun experimenten met het tweedimensionale materiaal grafeen.
- In 2013 ging de Nobelprijs voor Natuurkunde naar François Englert voor zijn kennis van massa van subatomaire deeltjes. Hij deelde de prijs met de bekendere Peter Higgs.
In totaal hebben 10 Belgen en 19 Nederlanders de Nobelprijs gewonnen.
Hoe win je de Nobelprijs?
De Nobelstichting is zeer betrokken bij het selectieproces en de toekenning van de Nobelprijs.
Maar zij is niet de instantie die de uiteindelijke Nobelprijswinnaars kiest.
De keuze wordt gemaakt door een selectie van comités binnen verschillende instellingen:
- De Zweedse Academie is verantwoordelijk voor de selectie van de Nobelprijs voor Literatuur
- Het Zweedse Karolinska Institutet kent de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde toe
- De Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen kiest de winnaars van de Nobelprijs voor Natuurkunde, Scheikunde en Economie
- Het Noorse Nobelcomité is verantwoordelijk voor de selectie van de Nobelprijs voor de Vrede
Het bijzondere van de Nobelprijs is dat maar heel weinig mensen weten dat ze genomineerd zijn.
De Nobelstichting maakt de namen van de genomineerden niet bekend en de lijsten van genomineerden worden 50 jaar lang verzegeld.
De namen van de genomineerden worden echter wel eens gelekt.
Wie is Alfred Nobel?
Alfred Nobel werd op 21 oktober 1833 in Zweden geboren. Hij was de derde zoon van Immanuel Nobel, een Zweedse ingenieur.
In de fabriek van de familie in Heleneborg begon Alfred Nobel met explosieven te werken, en hij was vooral geïnteresseerd in het gebruik van nitroglycerine.
Werken met explosieven was verre van ongevaarlijk. Er zijn verschillende verslagen van explosies rond Heleneborg, en in 1864 kostte Nobels nieuwsgierigheid het leven van zijn jongere broer, Emil.
Als uitvinder van dynamiet was Alfred Nobel niet erg blij met wat hij de wereld naliet. Daarom gaf hij het grootste deel van zijn vermogen weg om een stichting op te richten die prijzen, geld en eerbewijzen zou uitreiken aan mensen die iets goeds voor de mensheid hadden gedaan.
Niettemin zette Alfred Nobel zijn werk voort en op 26 mei 1868 verkreeg hij in de VS een octrooi voor dynamiet, dat hem een fortuin opleverde.
Naast explosieven had Alfred Nobel nog andere interesses, die duidelijk tot uiting komen in de gebieden waarop de Nobelprijs betrekking heeft.
Alfred Nobel wilde nalatenschap veiligstellen
In 1888, acht jaar voor zijn dood, las Alfred Nobel een overlijdensbericht in de krant met als kop ‘De koopman des doods is dood’.
De overledene in het bericht was hijzelf.
De krant in kwestie had Alfred Nobel verward met zijn pas overleden broer, Ludvig.
Toen Alfred Nobel onbedoeld op zijn leven terugkeek, was hij niet tevreden over wat hij de wereld naliet.
Daarom besloot hij zijn testament te wijzigen, en op 27 november 1895 tekende hij zijn derde testament.
Alfred Nobel legde in zijn testament het kader voor de prijzen vast, hoewel hij enigszins vaag was in zijn bewoordingen.
Daarin schonk Alfred Nobel 94 procent van zijn vermogen aan een stichting die de Nobelprijzen zou moeten selecteren en toekennen.
Alfred Nobel overleed op 10 december 1896 op 63-jarige leeftijd.
Nobelprijs wordt realiteit
In 1901 werden de Nobelprijzen voor Literatuur, Vrede, Fysiologie of Geneeskunde, Natuurkunde en Scheikunde voor de eerste keer uitgereikt, circa vijf jaar na de dood van Alfred Nobel.
De vertraging was te wijten aan onvrede van de kant van de politiek en het koningshuis over de bepalingen van het testament, en geschillen met de familie en vrienden van Nobel, die vonden dat zij recht hadden op een groter deel van Nobels fortuin.
Zweedse koning wilde alleen Zweden
Toen Nobels testament werd gepubliceerd, waren de toenmalige koning van Zweden, Oscar II, en een aantal Zweedse politici niet gelukkig met de bepalingen.
Zij vonden dat alleen Zweden recht hadden op de de eer en de geldprijs.
Ze draaiden echter bij toen zij zich realiseerden dat het land veel publiciteit zou krijgen voor de prijs.
Het proces werd echter ook bemoeilijkt door het gebrek aan duidelijkheid over de manier waarop de prestigieuze prijs kan worden verdiend.
Alfred Nobel was erg vaag in zijn testament.
Behalve dat hij schreef dat de prijzen ‘zullen worden toegekend aan personen die de mensheid in het afgelopen jaar tot nut zijn geweest’, schreef hij over de verschillende prijzen het volgende:
- Nobelprijs voor Literatuur: voor de persoon die het meest opmerkelijke literaire werk in een idealistische richting heeft geproduceerd
- Nobelprijs voor Scheikunde: aan degene die de belangrijkste scheikundige ontdekking of verbetering heeft gedaan
- Nobelprijs voor Natuurkunde: aan degene die de belangrijkste ontdekking of uitvinding in de natuurkunde heeft gedaan
- Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde: aan degene die de belangrijkste ontdekking op het gebied van de fysiologie of geneeskunde heeft gedaan
- Nobelprijs voor de Vrede: aan degene die het meest of het best heeft bijgedragen tot de bevordering van de eenheid onder de volkeren, de afschaffing of vermindering van de staande legers en de instelling en bevordering van vredescongressen
Bovendien legde Alfred Nobel grote nadruk op het toekennen van prijzen aan de meest geschikte personen, ongeacht hun nationaliteit.
Hoe de Nobelstichting en de comités het kader voor de selectie van genomineerden en winnaars hebben vastgesteld, wordt niet openbaar gemaakt.
Wat win je met de Nobelprijs?
Nobelprijswinnaars worden niet alleen geëerd voor hun werk, ze ontvangen ook elk een medaille, een oorkonde en een geldbedrag.
Medaille Nobelprijs
Sinds 2012 produceert Svenska Medalj de medailles voor de Nobelprijs voor Economie, Scheikunde, Natuurkunde, Fysiologie of Geneeskunde en Literatuur, terwijl Det Norske Myntverket de medaille voor de Nobelprijs voor de Vrede maakt. Alle medailles zijn van goud, maar het exacte gewicht/karaat varieert.
Oorkonde Nobelprijs
Elke Nobelprijswinnaar ontvangt een persoonlijke oorkonde van 23 x 35 cm. Het ontwerp van het diploma verandert elk jaar, zodat de ontvangers altijd een uniek exemplaar krijgen. De oorkonde is aangebracht op leer, waarbij elke categorie een specifieke kleur heeft. De oorkonde voor Literatuur wijkt enigszins af, omdat hij op perkament is gemaakt en vervolgens op leer is aangebracht.
Geldbedrag Nobelprijs
In 2022 wordt er voor elke Nobelprijs 10 miljoen Zweedse kronen (SEK) uitgetrokken. Dat is bijna 1 miljoen euro. Als er meerdere Nobelprijswinnaars binnen een categorie zijn, wordt het prijzengeld gelijkelijk over hen verdeeld.
Ze kunnen zich ook verheugen op een plaats in de geschiedenisboeken en internationale erkenning op hun gebied.
Er zijn geregeld meerdere winnaars van één Nobelprijs. Dit gebeurt wanneer meerdere mensen bij een project betrokken zijn geweest. Een Nobelprijs kan aan maximaal drie winnaars worden toegekend.
Als er meer dan één winnaar is, wordt de geldprijs gelijkelijk onder hen verdeeld.