Toetanchamon liep mank: de man achter het masker

Als het gat in de muur groot genoeg is, kruipt Carter in de tombe, waar hij enkele weken later zijn grootste ontdekking doet.

In een kamer diep in de tombe vindt hij een sarcofaag met daarin een gouden kist. Als hij het deksel optilt, ontmoet zijn blik een stel verbazingwekkend levendige ogen die hem aanstaren vanuit een fabelachtig dodenmasker van goud.

Het 11 kilo wegende masker verbeeldt Toetanchamons gezicht. Maar nu, 100 jaar na Carters vondst is het masker gevallen: via DNA-analyse en scans hebben wetenschappers het glanzende beeld van een briljante heerser ingeruild voor een farao die ziekelijk en kreupel was door inteelt.

Mummie in stukken gezaagd

‘De schitterendste ontdekking in de hele egyptologie.’ ‘Een grot van Ali Baba.’

Kranten wereldwijd jubelen over de graftombe van Toetanchamon, die met zijn vele, ruim 3300 jaar oude schatten alles overtreft wat de wereld kent.

In schril contrast met de betoverende schatten is de mummie echter een zwart, verdroogd bundeltje dat hulpeloos vastzit in een laag gestolde balsemvloeistof.

Om de resten van de koning uit de kist te krijgen, moet Carter hard optreden. Hij hakt bruut armen, benen en hoofd af – in totaal eindigt de farao in 13 stukken.

Het masker is bijna vergroeid met het gezicht, en de archeoloog verwijdert het met gloeiend staaldraad en messen.

Terwijl Carter zich concentreert op de schatten van de tombe, peinzen andere wetenschappers vooral over de oorzaak van Toetanchamons dood in 1323 v. Chr: wie – of wat – ontnam de jongenskoning, pas ongeveer 19 jaar oud, het leven terwijl hij op de troon zat?

Dijbeen is gebroken

Het lijkt erop dat de tiener om het leven is gebracht in een hevige strijd om de troon. En dit vermoeden wordt bevestigd door de eerste röntgenonderzoeken van de mummie in 1968.

Op de scans zijn twee botsplinters in de schedel te zien. Een zware klap op het achterhoofd kan laesies teweeggebracht hebben – of ze zijn veroorzaakt door een fatale val van een strijdwagen.

Muurschilderingen tonen de farao die vanuit zijn tweewielige wagen op dieren en vijanden jaagt. Wie weet viel hij eraf bij het racen, zegt archeoloog Chris Naunton van de Egypt Exploration Society.

In 2005 bliezen CT-scans de theorie van een val nieuw leven in: kort voor zijn dood brak de farao zijn linkerdij. Omdat het weefsel rond de breuk nog niet was gaan genezen, moet de verwonding zich slechts enkele dagen voor het sterven van de vorst hebben voorgedaan.

De breuk zelf was niet fataal, maar de toenmalige hoofdarcheoloog van Egypte, Zahi Hawass, die het onderzoek leidt, denkt dat er een infectie is ontstaan die Toetanchamon in een tijdperk zonder antibiotica het leven kostte.

Voor moord zijn er geen bewijzen. De hoofdwonden moeten na de dood van de koning zijn ontstaan – toen het lichaam gebalsemd werd, of, waarschijnlijker nog, toen Howard Carter de mummie ruw uit de kist bevrijdde.

DNA duidt op familiebanden

Pas in 2010 wisten onderzoekers een eind te maken aan bijna 100 jaar speculatie. De dood kan vele oorzaken hebben, maar in Toetanchamons geval is er geen sprake van een moord of een ongeluk: zijn lot was bij de conceptie al bezegeld.

Met boren en naalden hebben Duitse en Egyptische onderzoekers zich een weg gebaand tot diep onder Toetanchamons huid – en tot in het koninklijke beenmerg.

Hieruit hebben ze ruim 3300 jaar oud DNA gehaald om licht te kunnen werpen op de familiebanden en -kwalen van de farao – en die twee zaken blijken nauw met elkaar verbonden te zijn.

In het kader van het speurwerk zijn er ook botmonsters met kleine beetjes DNA genomen van 15 andere mummies uit de Vallei der Koningen. Sommige van hen zijn bekend – onder wie Amenhotep III, die 20 jaar vóór Toetanchamon heerste over Egypte – terwijl de identiteit van een aantal andere onbekend is.

Familie fokt erop los

Een van de raadselachtigste mummies komt uit graf 55 in de Vallei der Koningen. De naam op de kist was weggesneden, blijkbaar in een poging de identiteit van de overledene te verhullen.

Maar als wetenschappers het DNA van de mummie vergelijken met dat van Amenhotep III, blijkt dat de dode met 99 procent waarschijnlijkheid zijn zoon is.

Met die kennis kunnen onderzoekers de mummie in tombe 55 een naam en een gezicht geven: het moet Achnaton zijn – een gehate farao die een paar jaar voor Toetanchamons toetreding de vele Egyptische goden verving door één, Aton.

Geschreven bronnen zeggen niets over Toetanchamons ouders, maar wanneer wetenschappers het DNA van Achnaton vergelijken met dat van Toetanchamon, vallen de stukjes op hun plaats: ze zijn vader en zoon.

En de verrassingen blijven zich in het lab opstapelen: Achnatons eerste vrouw was de beeldschone Nefertiti – al tonen genetische studies aan dat zij, anders dan gedacht, niet Toetanchamons moeder was.

Het DNA van de jongenskoning komt wel overeen met dat van een anonieme mummie die de ‘Jongere Dame’ gedoopt is. Zij blijkt Toetanchamons moeder te zijn – maar ook de zus van Achnaton.

Verbijsterd stellen wetenschappers vast dat Toetanchamons ouders broer en zus waren en dat de farao het resultaat was van wat we nu incest noemen.

Onder de oude farao’s was inteelt een wijdverbreid verschijnsel. Een vorst werd beschouwd als een god en kon doen wat hij wilde – bijvoorbeeld kinderen krijgen met zijn zus of dochter om de macht in de naaste familie te behouden.

Toetanchamons stamboom blijkt geen stam met symmetrische takken te zijn, maar eerder een struik met takken die in de war zitten en alle kanten op gaan.

Toetanchamon zette de traditie voort en legde het aan met zijn halfzus, de dochter van Nefertiti en Achnaton.

Het jonge paar kreeg twee kinderen – maar beide werden doodgeboren, mogelijk door inteelt. Hun mummies werden te rusten gelegd bij Toetanchamon.

Voetbotjes komen bloed tekort

Toetanchamons afkomst van inteelt bracht hem het koningschap, maar was ook een vloek voor zijn gezondheid.

Scans laten zien dat zijn tanden scheef stonden en uitstaken, en beelden van Toetanchamons voeten tonen aan dat hij ernstig kreupel moet zijn geweest.

In de linkervoet waren verschillende botten bijna afgebrokkeld, en vooral de teen naast de grote teen was misvormd.

De wetenschappers onder leiding van Zahi Hawass denken dat het botverlies veroorzaakt kan zijn door de ziekte van Köhler, een aandoening waarbij de kleine botjes in de voet niet genoeg bloed krijgen en daardoor vergaan.

Als kind had Toetanchamon waarschijnlijk hevige pijn in zijn linkervoet en verlegde hij zijn gewicht naar de rechter, die volgens de scans een platvoet werd.

De misvormingen kunnen de jongen gedwongen hebben met een wandelstok te lopen – archeologen vonden meer dan 130 wandelstokken in de tombe, waarvan er verschillende tekenen van veelvuldig gebruik vertonen.

De ziekte van Köhler is waarschijnlijk erfelijk en, in het geval van de jonge farao, waarschijnlijk het gevolg van inteelt – maar op zichzelf zal de aandoening de koning niet fataal zijn geworden.

De meest waarschijnlijke doodsoorzaak verborg zich diep in het beenmerg van de frêle vorst.

Mug nekt de monarch

In het beenmerg vond het team DNA van malariaparasieten – zelfs van een zeer dodelijke soort, Plasmodium falciparum.

Toetanchamon leed dus aan de gevreesde tropische ziekte, die op mensen wordt overgebracht via muggenbeten. Zijn laatste dagen waren waarschijnlijk hels, met hoge koortsen en rillingen.

Malariaparasieten vernietigen de rode bloedcellen, met bloedarmoede als gevolg. Bij falciparummalaria loopt de zieke al na een paar dagen het risico te sterven.

De beroemdste farao ooit werd dus waarschijnlijk door een mug genekt – al kunnen de gecompliceerde dijbeenbreuk en de slopende botaandoening de frêle monarch over de rand hebben geholpen.

Tegen de tijd van zijn dood – na circa 10 jaar aan de macht te zijn geweest – was Toetanchamon erin geslaagd de sporen uit te wissen van zijn vader, de ketterse koning Achnaton, die tot woede van de Egyptenaren de goden had afgeschaft.

Toetanchamon draaide de religieuze revolutie terug, maar volgens egyptoloog Salima Ikram en anderen zat de haat van de Egyptenaren tegen Echnaton zo diep dat Toetanchamon moest boeten voor de zonden van zijn vader.

Toetanchamons troonopvolgers wisten zijn naam en nagedachtenis uit, en na verloop van tijd vergaten de Egyptenaren alles over de farao – zelfs de geduchte grafrovers in de Vallei der Koningen.

Howard Carter had dus geluk. Terwijl de graven van andere farao’s al in de oudheid waren geplunderd, bleef de tombe van Toetanchamon vrijwel onaangeroerd.

Ruim 3000 jaar heerste er vrede op de laatste rustplaats van de kindkoning – tot op een novemberdag 100 jaar geleden, toen Howard Carter het zegel verbrak en ‘wonderbaarlijke dingen’ zag.