Horden roofdieren regeerden de Sahara

Nu legt het team de ene wervel na de andere bloot – allemaal van een van de grootste dinosauriërs ooit, Spinosaurus. En elke wervel heeft vreemd genoeg een lange uitloper. Ibrahim gelooft zijn ogen niet als er één bijna 53 centimeter blijkt te zijn.

‘We wisten meteen dat dit uniek was, want zo ziet geen enkele dinosaurusstaart eruit. Het werd me langzaam duidelijk dat we een ontdekking hadden gedaan waar je als wetenschapper meestal alleen van kunt dromen, want dit betekent dat we de leerboeken moeten herzien,’ vertelt Ibrahim.

De vondst vormt niet alleen een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van wellicht de meest bizarre dinosaurus op aarde, maar helpt paleontologen ook met het oplossen van een raadsel dat ze al 100 jaar dwarszit.

De 16 meter lange Spinosaurus – zelfs onder dinosauriërs een reus – leefde namelijk zij aan zij met zeker twee andere gigantische en een paar middelgrote roofdinosauriërs, 12 meter lange krokodillen, 6 meter lange roofvissen en grote vliegende dinosauriërs.

Nergens anders op aarde leefden er zo veel grote roofdieren in één ecosysteem. Daarom noemen de wetenschappers het gebied wel ‘de gevaarlijkste plek op aarde’, en sinds de ontdekking ervan in 1911 vragen ze zich al af hoe die combinatie van dieren biologisch mogelijk was.

De Spinosaurusstaart geeft ze nu het antwoord waar ze naar zochten.

Dinosaurusmekka in de woestijn

De verkenning van de oertijd in de Sahara begon in Egypte toen de Duitse paleontoloog Ernst Freiherr Stromer von Reichenbach in 1911 de woestijn uitkamde op fossielen van de vroegste zoogdieren op aarde.

Hij ging op de Bahariya-oase af, circa 400 kilometer ten zuidwesten van Caïro: een kom in het landschap die zich over 2000 vierkante kilometer uitstrekt en bekendstaat om de aardlagen uit het krijt. In plaats van zoogdieren vond hij echter een schat aan fossielen van nog onbekende dinosauriërs.

Stromer was als wetenschapper altijd nauwgezet en nuchter in zijn notities. Toch geeft zijn dagboek blijk van enige verrassing op de pagina’s van 18 januari 1911.

‘Ik heb kennelijk de eerste Egyptische dinosauriërs ontdekt,’ schreef hij over drie enorme botten – ongeveer 1 meter lang en 15 centimeter dik – en een grote klauw die hij zojuist had aangetroffen.

De nieuwe vondsten waren zo massief dat de onderzoeker ze niet kon uitgraven, laat staan meenemen toen hij kort daarop naar München terugging. Het graafwerk liet hij over aan zijn vriend Richard Markgraf, die de jaren daarop kisten vol fossielen naar München stuurde.

Daaronder was een lange onderkaak met grote, puntige tanden en een aantal vreemde rugwervels met anderhalve meter lange uitsteeksels. Stromer noemde het pasgevonden dier Spinosaurus.

Maar het geluk duurde niet lang. In 1914 kwam de eerste tegenslag voor Stromers project. De Eerste Wereldoorlog brak uit en 12 kisten met fossielen strandden in Caïro.

Stromer werd opgeroepen voor militaire dienst en kort daarop, in 1916, stierf zijn collega Richard Markgraf aan een onbekende ziekte, wellicht malaria.

Daar stopte de reeks nare voorvallen even. In 1922 kreeg Stromer eindelijk zijn 12 kisten met fossielen uit Caïro binnen – maar er was niet al te zachtzinnig mee omgesprongen en de inhoud lag aan diggelen.

Geduldig sloeg de Duitser aan het puzzelen en in de jaren daarna ontstond er een beeld van een 100 miljoen jaar oud ecosysteem vol dinosauriërs, krokodillen en vissen.

De meest spectaculaire vondst betrof drie grote roofdinosauriërs: Spinosaurus, Carcharodontosaurus en Bahariasaurus. Ze behoren met hun ruim 10 meter lengte tot de grootste roofdinosauriërs ooit.

De botten zijn te bewonderen in het museum van de Alte Akademie in München, waar met name Spinosaurus veel bekijks heeft. De fossielen gaven onderzoekers echter hoofdbrekens. De drie reuzen leefden in een ecosysteem vol met enorme krokodillen en roofvissen en vrijwel geen planteneters.

Normaal gesproken moeten de planteneters in de meerderheid zijn om een ecosysteem te laten functioneren, maar in de Sahara van het krijt was dat precies omgekeerd – een mysterie dat onder wetenschappers bekend zou worden als het raadsel van Stromer.

Bommen vagen schatten weg

Stromer had de wind mee, maar opnieuw sloeg het noodlot toe. De nazi’s kwamen in zijn land aan de macht en de onderzoeker was een vurig tegenstander van het nieuwe regime.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerde Stromer zijn fossielen buiten München in veiligheid te brengen, maar de nazistische museumdirecteur wilde niet inzien dat de stad onder geallieerd vuur lag.

Op 24 april 1944 vlogen 200 Lancaster-bommenwerpers ’s nachts over München. Honderden bommen vernietigden het ene gebouw na het andere en staken de stad in brand.

De ochtend erna overzag Stromer de consequenties: het museum van de Alte Akademie was in puin gelegd en zijn kostbare schatten waren weggevaagd.

In de jaren na de oorlog werkte Stromer aan lokale paleontologische projecten, en zijn spectaculaire vondst uit Egypte raakte in de vergetelheid. De onderzoeker loste zijn eigen mysterie niet op en stierf op zijn 81e zonder wezenlijke erkenning voor zijn ontdekkingen.

Tientallen jaren lang leek het onderzoek van de oertijd in de Sahara met Stromer te zijn gestorven. Pas in de jaren 1990 gingen paleontologen weer naar deze woestijn in Noord-Afrika, en met succes.

In Egypte en Marokko doken tal van nieuwe fossielen op. Maar op één punt was de fossielenjacht een teleurstelling voor de onderzoekers: ze vonden slechts enkele verspreide delen van Stromers joekel, Spinosaurus.

De primaire bron van kennis van de bizarre reus werd daarom nog steeds gevormd door de uitvoerige notities en schetsen van Stromer. De vondsten van verwante dieren elders op aarde leverden wel kennis op, maar geen van die dieren was zo merkwaardig als Spinosaurus zelf.

Staart is sleutel tot het raadsel

Nizar Ibrahim heeft in de Sahara meer geluk dan de onderzoekers in de jaren vóór hem. Zijn expedities in 2018 en 2019 werden dan wel geplaagd door grote overstromingen, weggespoelde wegen, lawines, slangen en schorpioenen, maar de vondst van de staart van Spinosaurus was het waard. Daarvan is 80 procent – 30 wervels – nu terecht.

Nog spectaculairder is het dat de staart mogelijk bij een stel achterpoten hoort die een lokale fossielenzoeker 12 jaar eerder vond, vlak bij die staart. Samen vormen ze waarschijnlijk het eerste vrij complete Spinosaurusskelet dat de onderzoekers hebben gevonden sinds Richard Markgraf in 1912 de gigantische rugwervels van het roofdier opgroef voor Ernst Stromer. En Nizar Ibrahim steekt zijn enthousiasme niet onder stoelen of banken.

‘Het dier is nog vreemder dan Stromer zich in zijn stoutste dromen had kunnen voorstellen,’ vertelt de paleontoloog.

Toen hij de achterpoten in 2014 bekeek, zag hij dat ze voor een roofdinosaurus zeer kort waren. Daarom opperde hij dat het dier moeilijk op het land kon lopen. Veel wetenschappers deelden die mening niet, maar de pasgevonden staart past precies in Ibrahims beeld van het merkwaardige dier. Aan de vorm van de staartwervels en hun uitlopers is te zien dat de staart op een peddel leek.

Proeven met een klein model van de staart wijzen uit dat het dier daarmee vooruit kon komen in water: acht keer zo goed als met een normale roofdinosaurusstaart, bijna op het niveau van krokodillen en salamanders.

‘Dit is voor het eerst dat een aanpassing aan het leven in het water is aangetoond bij een dinosaurus, en na deze vondst kunnen we veel meer nieuwe rollen ontdekken die dinosauriërs in hun ecosysteem konden spelen,’ vertelt Ibrahim, die nu het antwoord op Stromers 100 jaar oude raadsel kent.

De video hierboven is gemaakt door Julian Johnson-Mortimer.

Antwoord boven in voedselketen

Nizar Ibrahim werkte samen met geologen en paleontologen uit Groot-Brittannië, de VS, Marokko en Frankrijk aan de tot dusver grondigste beschrijving van het ecosysteem in de Sahara van het krijt.

Het rapport stoelt op honderden vondsten, vooral uit Marokko, maar ook uit de rest van Noord-Afrika, en ondersteunt Stromers onderzoek.

Al zijn er sinds Stromers dood meerdere fossielen van planteneters in de woestijn gevonden, het beeld blijft gelijk: de roofdieren waren veruit in de meerderheid.

En Stromers trio van enorme roofdinosauriërs kwam niet alleen in Egypte voor, maar ook in Marokko, waar ze bovendien gezelschap hadden van een 9 meter lange roofdinosaurus, Abelisaurus geheten, en wat kleinere roofdinosauriërs. De wetenschappers noemen deze plek dan ook met reden de gevaarlijkste plek op aarde in de hele geschiedenis.

VIDEO: Hoor hoe Nizar Ibrahim de Spinosaurus herontdekte

De vele roofdieren bevonden zich in een gebied waar het land veelal droog, dor en zeer arm aan prooidieren was. Toch wisten ze elk aan genoeg voedsel te komen zonder elkaar te verdringen.

Dat lijkt strijdig met de wetten van de biologie, maar Ibrahim en zijn collega’s hebben een maas in die wetten ontdekt. Allereerst is het duidelijk dat de basis van de voedselketen zich in het water bevond, en niet op het land.

85 procent van de fossielen in Marokko is afkomstig van dieren die in rivieren of aan de kust leefden. Ibrahims grootste doorbraak zit echter niet onder maar boven in de voedselketen.

De staart van de Spinosaurus toont aan dat het dier – in tegenstelling tot alle andere roofdinosauriërs in het gebied – in het water jaagde. Hij deelde zijn voedsel dus niet met zijn reuzenburen.

Carcharodontosaurus, een andere reus van Stromer, joeg juist op de weinige grote planteneters op het land. En de 9 meter lange Abelisaurus zal vooral aas hebben gegeten. Het antwoord op het raadsel van Stromer is dus dat de roofdieren niet aan elkaars voedsel kwamen.

Deze belangrijkste ontdekking is echter niet het laatste hoofdstuk van het verhaal over de Sahara en de vreemde Spinosaurus. Want de voorpoten zijn nog niet gevonden – al weet Ibrahim waar hij ze moet zoeken.

‘Als ik gelijk heb, liggen ze op een lastige plek. Dat wordt nog leuk,’ denkt hij hardop. ‘Eerst even 20 ton gesteente verwijderen …’