Wie is de afzender?
Als je niet weet wie of welk medium het nieuws verspreidt, moet je controleren of de afzender betrouwbaar is.
Op sociale media
Het meeste nepnieuws dat je als gebruiker tegenkomt, is afkomstig van sociale media zoals Facebook, Twitter en Instagram.
Wie heeft het bericht als eerste geplaatst? Is het een betrouwbare afzender?
Is het waarschijnlijk dat de voormalige Duitse bondskanselier Angela Merkel minder dan 4000 volgers op Twitter heeft – en dat ze iets zou retweeten met ‘WTF!!’ erin?
Klik een keer extra en controleer of de afzender daadwerkelijk is wie hij of zij zegt te zijn.
Op sociale media zijn er vaak duidelijke signalen die aangeven dat het om een nepprofiel gaat.
De rijkste man ter wereld, Elon Musk, op Facebook? Dacht het niet. Het aantal volgers is veel te laag en in de URL zie je onder welke naam de Facebook-account oorspronkelijk is aangemaakt – elonreeve.musk.338 – vervolgens is de profielnaam veranderd ... en verkeerd gespeld.
Op websites
Als je het medium niet kent – of als je niet weet of het betrouwbaar is – kijk dan eens rond op de website. Ziet die er geloofwaardig uit?
Gebruik Google. Kijk wat andere, betrouwbare afzenders over het medium schrijven. Klik eens op hun ‘About’- of ‘Over’-pagina en lees wat ze over zichzelf schrijven.
Als de naam van de auteur onder het artikel staat, kun je hem of haar ook opzoeken op Google en de betrouwbaarheid controleren door te kijken welke andere artikelen hij of zij heeft geschreven en voor welke media.
En ten slotte, denk eraan dat er ook websites zijn, bijvoorbeeld de Amerikaanse The Onion, het Canadese World News Daily Report en het Nederlandse De Speld, die opzettelijk nepnieuws publiceren als een vorm van satire.
In deze gevallen kan het heel moeilijk zijn om de satire direct te herkennen.
‘Where facts don’t matter.’ Satirische websites vermelden vaak luid en duidelijk dat het niet om echt nieuws gaat. Hier is het bijvoorbeeld heel zichtbaar, maar soms staat het ook alleen op de ‘About’-pagina.
Lees niet alleen de kop
Als de kop van een artikel of een post op sociale media te fantastisch of idioot klinkt om waar te zijn, dan is dat waarschijnlijk ook zo.
Controleer daarom altijd wat precies het verhaal achter de sensationele of controversiële titel is.
Klik eens door naar de website die het verhaal publiceert. Lees in ieder geval de eerste paar alinea’s van het artikel – als er überhaupt al een verhaal achter zit – en kijk of de kop gebaseerd is op feiten.
44% geeft toe weleens misleid te zijn door nepnieuws. CIGI-Ipsos Global Survey on Internet Security and Trust, 2019
Als het verhaal niet past of aansluit bij de titel – of als het over iets heel anders gaat – is de kans groot dat je aan de verkeerde kant van de nieuwsstroom bent beland.
TIP: Merkwaardige spelfouten in titels of berichten op sociale media zijn vaak een signaal dat er iets niet klopt of dat er bots gebruikt worden.
Bots (afkorting van ‘robots’) zijn geautomatiseerde profielen die voortdurend content – vaak nepnieuws, desinformatie of propaganda – delen, verspreiden, vertalen en/of publiceren op sociale media.
Wie is de bron van het verhaal?
Wie is de bron van het verhaal? Als er al een bron is.
Als er een organisatie, persoon, partij of ander medium als bron wordt aangegeven, kun je snel controleren of die klopt. En of hij geloofwaardig is.
Heeft de bron zich uitgesproken in andere media – op dezelfde manier of in een soortgelijke context?
Ook hier is Google je vriend.
Als er geen bron is opgegeven, maar het artikel gepresenteerd wordt als een onweerlegbaar feit met overdreven stellige beweringen en formuleringen zoals ‘zoals iedereen intussen weet’ of ‘het is allang bekend dat’ moeten alle alarmbellen afgaan.
Controleer de datum
Een deel van het nepnieuws is niet bewust slecht of onjuist – soms gaat het om desinformatie of verhalen die ooit echt zijn gebeurd.
Bijvoorbeeld als een oud verhaal in een nieuwe context wordt geplaatst.
Toen Donald Trump in 2016 werd gekozen tot president van de VS, werd vrijwel direct het verhaal verspreid – vooral onder aanhangers van de Republikeinse Partij – dat autofabrikant Ford hierdoor besloot om de productie vanuit Mexico weer terug te halen naar de VS.
Dit nieuws werd gebruikt om te illustreren dat Donald Trump het vertrouwen in de Amerikaanse arbeidsmarkt had hersteld en al vóór zijn inauguratie zorgde voor meer werkgelegenheid.
Het was alleen niet waar.
Het nieuws over de plannen van Ford klopte wel, maar het kwam uit 2015 en niet uit 2016, en het had verder niets te maken met de verrassende verkiezing van Donald Trump als de nieuwe president van Amerika.
Het komt vaak voor dat waargebeurde verhalen in verband worden gebracht met ongerelateerde gebeurtenissen, en het risico dat je erin trapt is dan ook groot. Maar gelukkig kun je vertrouwen op de geschiedenis – die is geloofwaardig en geverifieerd.
De kans dat nepnieuws wordt geretweet op Twitter is 70% groter dan bij echt nieuws (2006-2016). ‘The Spread of True and False News Online’, MIT 2018
Dus: Controleer altijd de datum van de verhalen die je leest. Is het een nieuw verhaal, of gaat het om een repost of retweet van oude informatie die misschien zelfs uit haar verband is gerukt?
Controleer de foto’s
Er zijn twee manieren om te sjoemelen met foto’s:
- Gemanipuleerde foto’s
- Foto’s uit hun context halen
Hier kun je zien hoe gemakkelijk je bedrogen wordt.
Deze foto werd in twee verschillende contexten op Twitter geplaatst – met vier jaar tussenruimte.
Palestina, 2021:
Deze foto werd geplaatst in 2021, zou uit Palestina komen en is getagd met #GazaUnderAttak (sic).
Op het eerste gezicht lijkt het op iets wat je met Palestina zou associëren, en er is niets wat de alarmbellen doet rinkelen.
Maar deze foto komt helemaal niet uit 2021.
De foto verscheen al in 2017 op Twitter, maar het jongetje dat tussen de gebombardeerde huizen loopt, bevindt zich heel ergens anders:
Syrië, 2017:
Dezelfde foto werd ook in 2017 gebruikt om de situatie in Syrië te illustreren. Het zou gaan om een Syrische jongen in een platgebombardeerde omgeving.
De foto sluit ook hier heel goed aan bij de manier waarop de meeste mensen zich de situatie in het door burgeroorlog verscheurde Syrië voorstellen.
Dus maakt het iets uit? Is deze foto niet gewoon representatief voor beide situaties, of het nu om Palestina of Syrië gaat.
Maar wat als er Oekraïne en 2022 onder had gestaan?
De herkomst van de foto:
De foto werd op 19 oktober 2014 genomen door een fotograaf van Getty Images in de wijk Shejaiya in Gaza-stad, tijdens de 50 dagen durende strijd tussen Israël en Hamas.
De foto komt dus uit Palestina en niet uit Syrië. Maar de foto werd genomen in 2014 en niet in 2021, en illustreert daarmee niet de actuele situatie op het moment dat hij op Twitter werd gezet.
De twee Twitter-berichten zijn gemanipuleerd.
Deepfakes
Lees meer over videomanipulatie (deepfakes), de grootste bedreiging voor de toekomstige media:
Laat jij je leiden door je overtuigingen?
Nepnieuws – en dan vooral desinformatie en propaganda – roept vaak sterke emoties op, zoals verontwaardiging, verdriet, enthousiasme of woede.
Als de afzender een emotie bij je losmaakt, ben je eerder geneigd om nepnieuws te verspreiden – nog voordat je de kans hebt om kritisch na te denken of te controleren of het verhaal wel klopt.
Confirmation bias betekent dat we geneigd zijn om nieuws en verhalen te geloven die onze bestaande vooroordelen en overtuigingen ondersteunen, in plaats van informatie die deze vooroordelen en overtuigingen in twijfel trekt.
De kans dat mensen op sociale media een waar verhaal, en dus geen nepnieuws, delen is drie keer groter als ze het verhaal zelf controleren. Psychological Science, 2020
We zijn altijd op zoek naar bevestiging en krijgen gewoon veel liever gelijk dan dat we moeten toegeven dat we misschien niet het hele verhaal kennen – of dat we het zelfs bij het verkeerde eind hebben.
Dus als je merkt dat je emotioneel wordt – boos, enthousiast of lekker bevestigd in je wereldbeeld – als je een bericht of artikel op sociale media of internet leest, dan is dat op zich al een waarschuwing.
Stop dan even en vraag jezelf af waaróm je het meteen wilt delen.
Als je geleid wordt door emoties, stop dan even en controleer of het verhaal wel klopt. Gewoon voor de zekerheid.
Praat met een expert
Als je alles gecontroleerd hebt, maar nog steeds twijfelt aan de betrouwbaarheid van een artikel, kun je ook externe hulp inschakelen.
Naarmate er steeds meer nepnieuws en desinformatie wordt verspreid, verschijnen er overal op internet ook onafhankelijke websites die feiten controleren.
Er bestaan veel grote en gerenommeerde nationale en internationale websites waar je terechtkunt: