Wat zijn vulkanen?
Vulkanen zijn de overdrukventielen van de aarde. Als zich om welke reden dan ook te veel magma onder de aardkorst bevindt, ontstaat er een nieuwe vulkaan of barst een bestaande vulkaan uit om de druk te verlichten.
Naar schatting hebben we in de afgelopen 10.000 jaar 1300 tot 1500 actieve vulkanen gekend, plus een groot aantal onderzeese vulkanen.
Hoe ontstaat een vulkaanuitbarsting?
Het hart van een actieve vulkaan wordt gevormd door een kamer van gesmolten gesteente: magma.
Een uitbarsting ontstaat als de druk in die kamer zo hoog wordt, dat het magma naar de oppervlakte wordt geduwd. Daar spuit het uit de mond van de vulkaan, de krater – soms samen met grote hoeveelheden as, die worden gevormd als het magma in contact komt met de lucht.
Magma dat omhoog komt uit de bodem wordt lava genoemd.
Een vulkaanuitbarsting kan explosief van aard zijn of bestaan uit een trage uitstroom van lava. Er bestaat ook een derde type vulkaanuitbarsting: de ondergrondse uitbarsting, waarbij lava in bubbels vrijkomt.
Welke soorten vulkanen zijn er?
Vulkanen zijn onderverdeeld in een aantal categorieën. Over het algemeen bepaalt de samenstelling van de gassen en het silicium in de lava welke vorm de vulkaan krijgt en hoe actief hij is.
Mauna Kea op Hawaï is een typische schildvulkaan met licht hellende zijden.
Schildvulkanen
Schildvulkanen zijn opgebouwd uit zeer vloeibare lava. Dat resulteert in vulkanen met een kleine hellingshoek die zich over een groot oppervlak uitstrekken. Een voorbeeld is de Mauna Kea op Hawaï.
De Tungurahua, een actieve stratovulkaan in Ecuador, wordt ook wel de ‘vuurkeel’ genoemd.
Stratovulkanen
Stratovulkanen hebben de klassieke vulkaanvorm, zoals je die zelf zou tekenen: een steile top met wat vlakkere zijden. Stratovulkanen zijn opgebouwd uit lagen stroperige lava en as.
Doordat de lava stroperig (viskeus) is, kan de vulkaan verstopt raken. Als dat gebeurt, stijgt de magmadruk in de vulkaan tot hij uitbarst in een kilometershoge wolk van lava, gas en as.
Een voorbeeld van een stratovulkaan is de Vesuvius in Italië, die in 79 n.Chr. de steden Pompeï en Herculaneum onder as bedolf.
Lassen Peak in het noorden van Californië is een hoogexplosieve kegelvulkaan.
Koepelvulkanen
Koepelvulkanen bestaan uit bijzonder viskeuze lava. De koepels worden gevormd doordat de lava maar een paar meter stroomt voordat hij stolt. Op die manier raakt de vulkaan voortdurend verstopt, waardoor elke nieuwe uitbarsting begint met een explosie waarbij de top wordt weggeblazen.
Een voorbeeld van een koepelvulkaan is Lassen Peak in de VS.
Is er verschil tussen magma en lava?
Magma en lava zijn in principe hetzelfde gesmolten gesteente. Als het vloeibare gesteente zich diep in de aarde bevindt, heeft het een temperatuur van 1040 tot 1200 graden en wordt het magma genoemd. Als het naar het oppervlak komt en langzaam afkoelt, heet het lava.
Waar op aarde komen vulkanen voor?
Op alle continenten bevinden zich vulkanen. Het grootste deel van de vulkanen ligt dicht bij de grenzen tussen de tektonische platen. In de zogeheten Ring van Vuur bijvoorbeeld liggen vulkanen als kralen aan een ketting rond de Pacifische Plaat.
Op zaterdag 15 januari 2022 barst de ondergrondse vulkaan Hunga Tonga-Hunga Ha’apai uit in de ‘Ring van Vuur’, 30 kilometer ten zuidoosten van het Tonga-eiland Fonuafo’ou. As, gas en stoom schieten 20 kilometer de lucht in, wat drukgolven in de atmosfeer veroorzaakt. De daaropvolgende tsunami overspoelt Tonga’s hoofdeiland Tongatapu en creëert golven van 2-3 meter tot helemaal in Japan, 8000 kilometer noordelijker.
Vulkanen in Europa
Op Sicilië ligt de Etna, een van de beroemdste vulkanen ter wereld. Met zijn 3323 meter is de Etna de hoogste vulkaan van Europa – bijna drie keer zo hoog als zijn buurman de Vesuvius op het Italiaanse vasteland. De Etna is ook actiever, er gaat zelden een decennium voorbij zonder een uitbarsting.
De Vesuvius is een stratovulkaan, die vooral bekend is om zijn uitbarsting in 79 n.Chr., waarbij de steden Herculaneum en Pompeï nabij Napels werden begraven onder de as. De laatste uitbarsting vond plaats in 1944, en diverse wetenschappers denken dat de volgende niet lang meer op zich zal laten wachten.
Op Sicilië ligt de hoogste vulkaan van Europa, de Etna.
Vulkanen in IJsland
In IJsland is de vulkanische activiteit buitengewoon hoog, doordat het eiland precies tussen de Noord-Amerikaanse en de Euraziatische Plaat ligt. IJsland heeft circa 130 vulkanische bergen, die in de afgelopen 500 jaar een derde van alle lava op aarde hebben geproduceerd.
In 2010 legde de as van de vulkaan Eyjafjallajökull het vliegverkeer in grote delen van Europa plat. Andere beroemde IJslandse vulkanen zijn Laki en Katla.
De vulkaan Eyjafjallajökull barstte in maart en april 2010 uit. Vanaf 14 april werd het vliegverkeer in delen van Europa stilgelegd omdat de vulkaan aswolken uitspuwde.
Vulkanen in Noord-Amerika
De Mount Saint Helens in de VS maakt deel uit van de Ring van Vuur rond de Stille Oceaan. Bij een heftige uitbarsting in 1980 spatte de top van deze stratovulkaan uit elkaar, waardoor hij 400 meter lager werd.
In het nationale park Yellowstone in het noordwesten van de VS ligt een supervulkaan te slapen. Deze zogenoemde caldera barst ongeveer om de 600.000 jaar uit – wat betekent dat het bijna weer zover is.
Sinds 1921 is het gebied twee meter gestegen als gevolg van magmabewegingen in de ondergrond. Het lijkt erop dat we afstevenen op een enorme uitbarsting, die wereldwijd het klimaat zou kunnen veranderen.
Yellowstone National Park is prachtig, maar de ondergrondse supervulkaan in het natuurpark is een tikkende tijdbom.
Mexico-Stad ligt in de schaduw van de Popocatépetl, een van de krachtigste vulkanen ter wereld. Zijn naam betekent 'rokende berg', omdat de vulkaan sinds 1519 meer dan 20 keer is uitgebarsten.
Een nieuwe, grote uitbarsting van de Popocatépetl is een bedreiging voor de circa negen miljoen inwoners van Mexico-Stad.
Vulkanen in Zuid-Amerika
De Ojos del Salado is met zijn 6900 meter de hoogste vulkaan ter wereld en de hoogste berg op het westelijk halfrond. 1300 jaar geleden barstte de vulkaan voor het laatst uit.
De vulkaan Galeras in Colombia is al ruim een miljoen jaar actief en is sinds het jaar 2000 vrijwel elk jaar uitgebarsten.
Vulkanen in Azië
De uitbarsting van de Indonesische vulkaan Tambora in 1815 wordt beschouwd als de krachtigste uitbarsting in de geschiedenis. Meer dan 90.000 mensen kwamen om door de hongersnood die volgde op de uitbarsting. De vulkaan slingerde zo veel as de atmosfeer in dat de zon op grote delen van de aarde werd geblokkeerd.
In 1883 explodeerde de Krakatau in Indonesië, een van de hevigste uitbarstingen ooit. De explosie was te horen tot in Australië, ruim 3000 kilometer verderop.
In februari 2018 barstte de vulkaan Sinabung op het Indonesische eiland Sumatra uit. De vulkaan maakt deel uit van de Pacifische ‘ring van vuur’.
In 1991 werd de Mount Pinatubo in de Filipijnen getroffen door een van de krachtigste uitbarstingen van de 20e eeuw. Er kwam zo veel as in de atmosfeer terecht dat de temperatuur wereldwijd daalde met 0,9 graden.
Vulkanen in Australië
Australië kent een groot aantal uitgedoofde of slapende vulkanen, die al duizenden jaren niet zijn uitgebarsten. De actiefste vulkanen bevinden zich in de zee ten zuiden van Australië – de vulkaan van Heard Island spuwt al sinds 1980 lava.
Nieuw Zeeland is een vulkanisch vuurwerk, vooral het Vulkanisch gebied Taupo is extreem actief. Hier liggen drie actieve stratovulkanen en twee van 's werelds grootste caldera's, smeulende ondergrondse vulkanen.
Vulkanen in Afrika
De Kilimanjaro, met 5895 meter de hoogste berg van Afrika, is een slapende vulkaan. Het is 150.000 tot 200.000 jaar geleden dat hij zich voor het laatst roerde.
De Kilimanjaro bestaat uit drie uitgedoofde vulkanen.
De Nyiragongo in de Democratische Republiek Congo is een van de gevaarlijkste vulkanen ter wereld. De hoge stratovulkaan bevat een lavameer dat bij een uitbarsting griezelig snel uit de vulkaan zou kunnen stromen. In 2002 vaagde een lavastroom uit de Nyiragongo 40 procent van de inwoners van de stad Goma weg en maakte minstens 120.000 mensen dakloos.
De Piton de la Fournaise op het Franse eiland Réunion in de Indische Oceaan is een van de actiefste vulkanen ter wereld met uitbarstingen in 2006, 2007, 2008, 2010 en 2014.
Vulkanen in Antarctica
De 3794 meter hoge stratovulkaan Mount Erebus is de zuidelijkste actieve vulkaan op aarde. Er wordt al sinds 1972 een constante lavastroom waargenomen vanuit deze vulkaan.
Waarom gaan mensen dicht bij een vulkaan wonen?
Vulkanische grond is voedingsrijk, en daardoor is het gebied rond vulkanen vaak vruchtbaar en gewild als landbouwgrond. Zo hebben de Napolitanen altijd huizen tegen de steile hellingen van de beroemde Italiaanse vulkaan Vesuvius gebouwd.
Dodelijke vulkanen in historisch perspectief
De afgelopen 500 jaar zijn er circa 300.000 mensen omgekomen als gevolg van een vulkaanuitbarsting.
De vijf dodelijkste vulkanen zijn:
- Mount Tambora, Indonesië (1815). 92.000 doden
- Krakatau, Indonesië (1883), 36.417 doden
- Mont Pelée, Martinique (1902), 29.025 doden
- Ruiz, Colombia (1985), 25.000 doden
- Unzen, Japan (1792), 14.300 doden