Volgens de Noordse mythologie vergoot de vruchtbaarheidsgodin Freya ontelbare tranen toen ze haar man Od verloor. De tranen die op de grond vielen, veranderden in goud. Vielen ze in zee, dan werden ze barnsteen.
Het geelrode materiaal is al sinds de prehistorie geliefd en werd gebruikt als betaalmiddel en voor het maken van sieraden. De oudste vondsten dateren van het Solutréen, een cultuur van circa 20.000 jaar geleden langs de Middellandse Zee in het huidige Spanje en Frankrijk.
Het materiaal zelf is echter veel ouder. Het kan zelfs miljoenen jaren duren voordat hars stolt en als barnsteen op het strand aanspoelt.
Wat is barnsteen?
Barnsteen bestaat uit gestolde hars, die weer bestaat uit een aantal koolstofverbindingen – een soort natuurlijke terpentijn – die bomen en planten vormen in speciale weefsels vlak onder de buitenste laag.
Hars werkt als een natuurlijke pleister voor bomen als ze gesnoeid worden of last hebben van schimmel. De hars beschermt de wond tegen zuurstof, waardoor die zich niet ontwikkelt tot een bedreiging voor het organisme.
Hars die van de boom druipt en op de bosbodem belandt, blijft daar zelden liggen. Door neerslag en veranderingen in het landschap wordt de hars meestal naar zee gevoerd, waar hij zeker 30 miljoen jaar ongestoord en onder hoge druk moet liggen om in barnsteen te veranderen. Daarbij neemt het oliegehalte van de stof af en stolt die tot barnsteen.
Hoewel barnsteen vast is en moeilijk oplost in water, lossen de meeste soorten barnsteen op in alcohol.
Blauwe barnsteen uit de Dominicaanse Republiek. Daar komt deze zeldzame variant het meest voor – waarschijnlijk hebben bosbranden miljoenen jaren geleden geresulteerd in de blauwe kleur door de koolwaterstof antraceen.
De vroegste barnsteen is circa 320 miljoen jaar oud en is afkomstig van een uitgestorven plantensoort.
Barnsteen kan sterk variëren in uiterlijk. Verschillende stoffen, licht, zuurstof en druk kunnen met de hars reageren en leveren een andere hardheid, transparantie en kleur op, van diepblauw tot bijna transparant geel.
Waar kun je barnsteen voor gebruiken?
Mensen gebruiken barnsteen al sinds de prehistorie om sieraden te maken, en vooral kettingen en armbanden zijn nog steeds populair vanwege de vlammende gele en rode gloed van barnsteen.
Barnsteen wordt ook wel gebruikt voor het mondstuk van pijpen.
Rav er en populær smykkestein og finnes i både røde, brune og guloransje nyanser.
Sinds de oudheid wordt barnsteen ook gebruikt in de geneeskunde en bij genezingsrituelen. De traditionele Chinese geneeskunde zou met barnsteen de geest hebben kunnen kalmeren. In een studie uit 2019 ontdekten Chinese onderzoekers dat oude genezers misschien iets op het spoor waren.
Hierbij gaat het echter om amber, dat niet van plantenresten komt, maar gevormd wordt in de darmen van potvissen. In het oude China werd amber verbrand tijdens grote feesten, omdat het een muskusachtig aroma afgeeft. Tegenwoordig worden de meeste ambergeuren synthetisch geproduceerd.
Wat vertelt barnsteen ons over het verleden?
Barnsteen kan sporen bevatten van een ver verleden die we anders niet gezien zouden hebben. Met name de vele barnstenen met resten van dieren of planten geven wetenschappers onschatbare stukjes van de grote evolutionaire puzzel.
Via röntgen- of CT-sans kunnen wetenschappers 3D-modellen op de computer maken of de fossielen printen, zodat ze beter bestudeerd kunnen worden zonder de onzuiverheden van het barnsteen. Zo is de botstructuur van een bepaalde gekko aan het licht gekomen, die een schakel vormde tussen andere vondsten en het heden.
Barnsteen met insecten en plantendelen kunnen ons ook vertellen wanneer een dier of plant op een bepaalde plaats op aarde bestond. Zo tonen barnstenen met de resten van een vroege verwant van de braaknootboom aan dat de nu uitgestorven asterids – een plantengroep waartoe ook heide en hortensia behoren – 20 tot 40 miljoen jaar geleden in Amerika voorkwam.
Vooral insecten in barnsteen kunnen inzicht geven in de manier waarop de voorouders van de huidige diertjes leefden. Zo zijn er twee mijten bekend die in hars werden gevangen terwijl ze aan het paren waren.
Deze ontdekking laat zien dat insecten miljoenen jaren geleden een andere seksuele techniek hadden dan nu. Toen lagen ze boven op elkaar, zoals de mijten in het barnsteen, terwijl ze vandaag de dag paren met het achterwerk tegen elkaar.
Hoe kun je barnsteen vinden?
Je kunt het beste in de herfst en winter naar barnsteen zoeken. Dan wordt de uitgeharde hars vaak door stormen op het strand afgezet.
Barnsteen vind je met name tussen zeewier, schelpen, takken en ander afval op de vloedlijn.
Maar zoek niet naar iets wat lijkt op het vlammende roodgele materiaal van een halsketting of armband. Zo ziet barnsteen er pas uit nadat het behandeld en gepolijst is. Voordat het bewerkt is, is de kleur meestal meer gedempt en lijkt het meer op een gewone steen.
Als je niet zeker weet of je een stuk barnsteen of een andere steen hebt gevonden, is het gewicht een goede leidraad. Barnsteen heeft een soortelijk gewicht van 1,01, slechts iets meer dan water. Barnsteen is dus veel lichter dan stenen van dezelfde grootte.
Je kunt ook een uv-zaklamp gebruiken. Barnsteen zendt uv-licht uit, waardoor de fluorescerende micro-organismen die erin zitten, opgloeien. Barnsteen is meestal het enige op het strand wat oplicht onder uv-licht, dus een uv-zaklamp kan het zoeken veel makkelijker maken.
Neem een glazen of metalen bak mee om je barnsteenvondsten in te bewaren. Als je pech hebt, kun je barnsteen verwarren met fosfor, dat er vergelijkbaar uitziet.
Fosfor is echter giftig en kan soms spontaan ontbranden en nare brandwonden veroorzaken als het in contact komt met de huid. Daarom moet je nooit in een pas gevonden stuk barnsteen bijten.
Net als barnsteen gloeit ook fosfor op bij het uv-licht van een uv-zaklamp, maar barnsteen weegt minder dan fosfor, al is het verschil in gewicht minder duidelijk dan het verschil tussen barnsteen en een gewone steen.
Wat is barnsteen waard?
Vanwege zijn schoonheid en gebruik in medicijnen, rituelen en ambachten is barnsteen altijd kostbaar geweest. Sommige mensen noemen het zelfs ‘het goud van de zee’. Maar dat is misschien wat overdreven.
Een klompje barnsteen ter grootte van een kiezelsteen is rond een euro waard. Maar als je thuiskomt met een klomp van 100 gram, ligt de prijs rond de 270 euro. Hoe groter de klomp, hoe hoger de prijs per gram.
Naast de grootte spelen ook kwaliteit, kleur, eventuele scheuren en transparantie een rol bij de prijs van barnsteen, en een klompje is veel meer waard als er planten, insecten of andere diertjes in zitten.
Vanwege de vele parameters is het moeilijk om een algemene prijs per kilo voor barnsteen vast te stellen. De beste manier om een klompje barnsteen te laten taxeren is naar een juwelier of andere deskundige te gaan.