Hannibal Lecter zit in The Silence of the Lambs in de gevangenis voor zijn talrijke, bloedige misdaden. In de films wordt de seriemoordende kannibaal beschreven als ’een regelrechte psychopaat’.
Maar Lecter is juist geen psychopaat. Hij ontbeert de eigenschappen die hem in de echte forensische psychiatrie die diagnose zouden opleveren.
De psychologische portrettering van psychopaten op het witte doek riep vroeger afschuw en gruwel op, net als de monsters in de volksverhalen van weleer. De laatste tijd is het beeld realistischer geworden en, volgens onderzoek kan deze ontwikkeling het begrip van hoe psychopaten in werkelijkheid handelen vergroten.
Echte psychopaten zijn kil en gewelddadig
Modern hersenonderzoek heeft enkele centra blootgelegd die anders werken bij psychopaten, maar de diagnose is nog steeds gebaseerd op waarnemingen van een aantal afwijkende kenmerken en reactiepatronen.
Psychopaten op het witte doek hebben meestal met hun tegenhangers in het echte leven gemeen dat ze emotieloos en gewelddadig zonder wroeging zijn. Maar de filmwereld gaat zodanig met de stoornis aan de haal dat de personages geen echte psychopaten meer zijn.
Wetenschap prikt filmpsychopaten door
De tot dusver grootste studie van filmpsychopaten dateert uit 2013, toen Belgische forensische psychiaters en filmwetenschappers 400 personages en hun mogelijke psychopathie onder de loep namen.
De conclusie is dat de traditionele Hollywoodpsychopaat op meerdere punten een karikatuur is, zoals:
- Tics, lachen, enz.: Ongecontroleerde trekjes zijn meestal geen kenmerk van echte psychopaten.
- Zelfbeheersing: Veel filmpsychopaten lijken afgestompt, maar beheerst en hyperintelligent. Dit is in het echt meestal niet het geval.
- Lifestyle: Hollywood schildert de elite vaak af als psychopathisch. In werkelijkheid is bij onderzoek gebleken dat o.a. CEO’s vaker psychopathische neigingen hebben, maar zonder de gewelddadigheid van de typische psychopaat.
In de echte wereld zijn psychopaten meestal meedogenloze, maar voorspelbare figuren aan de randen van de maatschappij.
Minder dan één op de drie filmpsychopaten klopt met de werkelijkheid
Een uitgebreid onderzoek van psychopaten op het witte doek omvatte 400 filmschurken van 1915 tot 2010 en hun mogelijk psychopathische diagnose.
De onderzoekers sloten bovennatuurlijke personages en films in bepaalde genres uit en eindigden met een lijst van 126 personages, die ze nader analyseerden.
De personages vielen in vier categorieën uiteen. Onder de mannelijke waren:
- 34 procent klassieke psychopaten
- 20 procent was manipulatief – met psychopathische trekken, maar niet gewelddadig
- 27 procent was macho – met gewelddadige trekken, maar niet gevoelloos
- 19 procent was pseudo-psychopaat met persoonlijkheidsstoornissen zoals sociopathie
Voor vrouwen waren de cijfers:
- 14 procent klassieke psychopaten
- 48 procent manipulatief
- 0 procent macho
- 38 procent pseudo-psychopaten
De meest realistische psychopaten uit de filmgeschiedenis – en de meest onrealistische
Psychopaten op het witte doek die in werkelijkheid niet dezelfde diagnose zouden krijgen zijn o.a. Hannibal Lecter uit The Silence of the Lambs. Hij is het archetype van een Hollywoodpsychopaat: extreem intelligent met een voorliefde voor verheven cultuur, ijdel, beheerst en succesvol op de arbeidsmarkt. In het echt zijn deze eigenschappen zelden bij een psychopaat aanwezig – en vrijwel nooit tegelijk.
De stille seriemoordenaars zoals Jason Voorhees en Michael Myers uit de slasherfilms hebben de neiging tot geweld van de psychopaten, maar hun intelligentie en vermogen om vooruit te plannen zijn niet karakteristiek voor echte psychopaten. In Psycho is Norman Bates volgens de onderzoekers geen psychopaat, maar psychotisch.
Volgens forensische psychiaters zijn psychopaten in films sinds 2000 realistischer geworden.