Natuurwetten worden mensen in massa’s fataal

‘Mensen op straat kunnen geen kant op. Het voelt alsof je doodgedrukt wordt. Ik kon op het nippertje wegkomen, maar het is te druk, u moet iets doen, er is handhaving nodig,’ smeekt de stem.

Om 21.10 uur komt er nog een oproep. ‘Halloweenfeest ... een ernstige situatie. Mensen worden hier doodgedrukt,’ zijn de flarden van het gesprek die nog net door het achtergrondgeluid heen komen.

De politie is Oost-Indisch doof.

Er sluimert een ramp. En die is het gevolg van een fundamenteel natuurkundig verschijnsel dat wetenschappers nu in detail hebben blootgelegd.

Bedevaart draait uit op massasterfte

Wanneer grote menigtes zich verzamelen voor een evenement in een beperkte ruimte, zijn planning en regulering van groot belang. Dichte mensenmassa’s zijn levensgevaarlijk, en gehaast, geduw, valpartijen en zuurstofgebrek kunnen fatale gevolgen hebben.

In de loop der jaren hebben zich tal van rampen voorgedaan waarbij mensen zijn omgekomen of ernstig gewond zijn geraakt omdat ze in de verdrukking kwamen. Sinds de jaren 1990 eisen zulke rampen gemiddeld 380 levens per jaar.

Een van de gruwelijkste vond plaats in de stad Mina bij Mekka in Saoedi-Arabië in 2015 tijdens de jaarlijkse islamitische hadj, een bedevaart waaraan doorgaans zo’n 2,5 miljoen mensen deelnemen.

Twee groepen pelgrims stroomden vanuit tegengestelde richtingen dezelfde smalle weg op en werden zo dicht opeengeperst dat ze niet meer als individuen konden functioneren. Ongeveer 2300 mensen kwamen om het leven.

De vele mensen vormden een entiteit die zijn eigen wetten volgde. Volgens natuurkundigen bewegen grote mensenmassa’s als vloeistoffen, waarbij kleine verstoringen zich kunnen uitbreiden en catastrofale golven worden.

Kennis van deze dynamiek van de massa is cruciaal wanneer organisatoren van bijvoorbeeld festivals en concerten een publieksevenement veilig moeten plannen en uitvoeren.

Een gemiddelde rechtopstaande mens neemt circa 0,2 vierkante meter ruimte in beslag. Bij twee mensen per vierkante meter kunnen individuen zich nog vrij bewegen – drie of vier mensen gaat ook nog. Maar bij vijf of meer mensen per vierkante meter moeten de alarmbellen toch echt gaan rinkelen.

Daarbij zitten de mensen als haringen in een ton en worden hun ademhaling en bewegingsvrijheid beperkt of onmogelijk gemaakt. Mensen worden naar voren of naar achteren geduwd, opgetild of onder de voet gelopen. De druk kan makkelijk leiden tot ribbreuken of verstikking.

De enorme druk van alle kanten houdt de groep overeind en in evenwicht. Maar als één persoon zijn houvast verliest en valt – bijvoorbeeld omdat de menigte heen en weer gaat golven – kan dat een domino-effect geven, waarbij mensen worden meegesleurd in een massale val die pas stopt als de druk afneemt.

Wie onderop belandt, loopt het risico te stikken of te worden verpletterd door het gewicht van de anderen.

Volgens deskundigen was dit ook de oorzaak van de duizenden doden onder pelgrims in Mina in 2015. Hier bereikte de dichtheid van de menigte naar schatting zeven mensen per vierkante meter. In de massa hadden mensen moeite om adem te halen, en velen stierven mogelijk door zuurstofgebrek terwijl ze nog stonden.

Steegje werd een dodelijke val

In Itaewon, Seoel, gaat het in de avond van 29 oktober 2022 van kwaad tot erger. Mensen staan hutjemutje op elkaar in de wijk, en één steile, smalle steeg in het bijzonder is gevaarlijk druk.

Vanaf beide uiteinden van de 42 meter lange – en op sommige plaatsen slechts 3,6 meter brede – steeg stromen mensen toe. En even voor 22.00 uur beseffen de feestvierders dat ze in de val zitten.

‘Er zijn hier zoveel mensen bij elkaar dat u volgens mij moet komen om iets te doen. Kunt u meteen komen? Het is een gevaarlijke situatie, kom alstublieft snel,’ luidt een wanhopig telefoontje aan de politie om 21.51 uur.

In een belletje van 20 minuten later wordt de ernst van de situatie duidelijk. ‘Mensen worden doodgedrukt,’ roept een stem, die een tel later wordt overstemd door noodkreten.

Een zwetende politieagent probeert met schreeuwen en gebaren de leiding te nemen en de mensen te sturen, maar het mag niet baten – de meute leidt een eigen leven en golft heen en weer. De achterste mensen voelen niet hoezeer ze de voorste onder druk zetten, en degenen in het midden van de mensenzee in het smalle steegje zijn volledig aan de meute overgeleverd. De dichtheid heeft nu een alarmerende 12 mensen per vierkante meter bereikt.

Mensen worden van alle kanten platgedrukt en het is alsof alle zuurstof uit de lucht is gezogen. Alleen lange mensen weten hun hoofd boven de massa uit te steken en naar frisse lucht te happen.

‘Niet duwen, niet duwen,’ smeken verschillende jongeren.

Mensen die langs de muren staan, proberen te ontsnappen door ertegenop te klimmen. Zich vastklampend aan het metselwerk of de neonreclames zien ze geschokt hoe de hel losbreekt: mensen vallen om alsof het stukken zijn in een duivels dominospel. En er is niet genoeg ruimte om weer op te staan.

Paniek is een hardnekkige mythe

Als de media verslag doen van rampen waarbij mensen in menigten zijn gestikt, luidt de verklaring geregeld dat mensen in paniek zijn geraakt en elkaar onder de voet hebben gelopen. In de Engelstalige media is het woord stampede een terugkerend woord. Het wordt ook gebruikt om de ramp van Itaewon te beschrijven.

‘Stampede’ beschrijft een situatie waarin een kudde grote dieren wild op de vlucht slaat en zichzelf en andere dieren schade toebrengt. De woordkeuze bevestigt het verhaal dat menigtes irrationeel handelen en gegrepen worden door massale paniek – en dat die paniek dodelijk is.

Maar het zit anders: ‘Mensen sterven niet omdat ze in paniek raken, ze raken in paniek omdat ze sterven,’ aldus G. Keith Still, deskundige in massaveiligheid aan de universiteit van Suffolk.

Volgens Edwin Galea, onderzoeker van massagedrag aan de universiteit van Greenwich, is massapaniek niet alleen een hardnekkige mythe, maar ook een problematische term omdat de menigte daarmee de schuld krijgt van de ramp.

Na enkele jaren studie is het duidelijk dat betrokkenen verstandig en beheerst reageren en zelfs helpen om de omvang van de ramp te beperken. Mensen helpen anderen heel erg – zelfs als ze die niet kennen. Ze zetten soms zelfs hun leven op het spel om anderen te redden.

Een tragedie in Duisburg, Duitsland, in 2010 wordt eveneens toegeschreven aan massapaniek: bij de Love Parade werden er 21 mensen doodgedrukt en raakten er zeker 600 gewond toen ze een stuk wilden afsnijden naar het feestgedruis door een tunnel, maar die bleek een flessenhals naar het festivalterrein te zijn.

Onderzoekers van het Swiss Federal Institute of Technology die de tragedie analyseerden, ontdekten dat niet zozeer massapaniek de oorzaak was, maar een soort lawine, waarbij krachten van het ene lichaam inwerkten op het andere – lichte druk en spanningen plantten zich voort door de menigte, waardoor er in de tunnel een massale valpartij ontstond.

De menigte hielp de ramp juist in te dammen: veel mensen beseften al snel dat de situatie kritiek kon worden en gingen naar de nooduitgangen, waardoor waarschijnlijk levens werden gered.

Politie erkent fouten

In Itaewon komen ambulances te laat om levens te redden. Reddingswerkers worstelen zich door de menigte heen, en als ze ter plekke zijn, is het alsof ze in een oorlogsgebied zijn beland: honderden jonge mensen liggen er levenloos bij.

Terwijl harde feestmuziek uit de bars klinkt, beginnen de reddingswerkers en politieagenten mensen te reanimeren of te beademen, maar al snel liggen er rijen doden onder dekens en lakens.

158 mensen zijn gestikt of doodgedrukt in een van de ergste rampen in de recente geschiedenis van Zuid-Korea. De dag daarop luidt er al kritiek op de politie, die erkent inadequaat te hebben gehandeld.

President Yoon Suk-yeol heeft meteen veiligheidsprocedures ingesteld om dit soort ongelukken te voorkomen. Gelukkig zijn daar voldoende mogelijkheden voor.

Verbeteringen moeten voor een groot deel komen van nieuwe natuurkundige kennis van massa’s, maar ook van de technologische vooruitgang, variërend van drones tot kunstmatige intelligentie.

De hoop is dat de technologie binnenkort in staat zal zijn om gebeurtenissen te plannen en te volgen – en, belangrijker nog, effectief op te treden wanneer de golven in de mensenzee hoog zijn.