Jaloezie pakt zelden goed uit. Als je onterecht jaloers bent, zal je partner boos worden omdat je hem of haar vals beschuldigt, en als je terecht jaloers bent heb je te maken met een partner die vreemdgaat.
Jaloezie gaat dus hoe dan ook gepaard met pijn, ellende en een mogelijke breuk. Maar waar is het dan wel goed voor?
Jaloezie is een driehoeksdrama
Allereerst moeten we het begrip jaloezie duidelijk definiëren, want we maken hier verschil tussen afgunst en jaloezie. Beide emoties komen voort uit het verlangen naar iets wat iemand anders heeft – of waarvan je denkt dat hij of zij het heeft.
Maar hoewel afgunst tussen twee personen kan bestaan, zijn er bij ‘romantische’ jaloezie altijd minstens drie partijen betrokken. Ik kan afgunstig zijn omdat jij een mooi huis hebt, maar ik kan alleen jaloers zijn als er een derde partij is waar we om strijden.
Jill Byrnit is (mede)auteur van diverse vakboeken en wetenschappelijke artikelen over sociale relaties bij mensen en andere primaten.
Evolutionair gezien moet jaloezie leiden tot acties die twee doelen dienen: mogelijke rivalen bij je partner vandaan houden en ervoor zorgen dat je partner bij jou blijft in plaats van er met een ander vandoor te gaan.
Daarom zijn we vaak agressief naar mogelijke rivalen en zetten we alles op alles om onze partner bij ons te houden of rivalen uit te schakelen.
Veel diersoorten die zich geslachtelijk voortplanten gedragen zich op die manier.
Ongeslachtelijke voortplanting vindt plaats zonder bevruchting en komt bij dieren zelden voor. We kennen het wel van bijvoorbeeld planten, waarbij een cel zich kan delen in twee identieke exemplaren.
Zorg voor jongen vraagt veel
Jaloezie is echter niet alleen een reactie op bedreigingen. Het gevoel ontstaat ook als je nadenkt over toekomstige pijn en problemen.
Of het nu gaat om mensen, wolven of gorilla’s, jaloezie draait om het behouden van je relatie. Dat klinkt romantisch.
Maar waarom fladderen we niet zorgeloos van partner naar partner, zoals een vlinder van bloem naar bloem? Dat zou evolutionair gezien toch logischer zijn.
Dat heeft te maken met het verband tussen de zorg voor de jongen en de sociale structuur van de soort.
De zorg voor de jongen is niet voor elke diersoort even zwaar. De taak kan zo groot of complex zijn dat er meerdere volwassenen voor nodig zijn.
Daarom heeft natuurlijke selectie ervoor gezorgd dat meerdere diersoorten paartjes vormen die hun leven of een seizoen lang bij elkaar blijven.
Die sociale structuur zie je vaak bij vogels: 90 procent van de soorten is monogaam. De mens lijkt sterk op de vogel in de zin dat we de zorg voor de kinderen delen – direct of via alimentatie. Dat onderscheidt ons van andere zoogdieren, waarvan slechts zo’n 5 procent monogaam is.
We reageren anders op jaloezie
Het lijkt er sterk op dat de zorg voor de kinderen lange tijd zo zwaar was dat beide seksen in de loop van onze geschiedenis een manier moesten ontwikkelen om gemotiveerd te zijn om elkaar te helpen.
Ook dieren zijn jaloers
Klauwaapjes blijven samen
De Zuid-Amerikaanse klauwaapjes tamarins (foto) en zijdeaapjes leven in familiegroepen met een vader, moeder en kinderen en vormen vaak paren voor het leven. De monogame band wordt bevorderd doordat de ouders doorgaans elke dag seks hebben.
Mannetjesduif helpt vrouwtje
Duiven zijn grotendeels monogaam. Beide ouders helpen bij de nestbouw, het beschermen van de eieren en het voeren van de jongen. Bij experimenten werden mannetjes agressief en haakten ze af als het vrouwtje kort daarvoor bij een ander mannetje was gezet.
Gibbons dulden geen rivalen
Gibbons zijn vrij nauw aan ons verwant en vormen paartjes, wat ongebruikelijk is bij apen. Ze zijn onverdraagzaam jegens rivalen van hetzelfde geslacht – inclusief hun eigen geslachtsrijpe jongen, die alleen in de troep mogen blijven als ze niet paren.
Omdat de vrouw bevrucht wordt en de bevruchting plaatsvindt in haar eigen lichaam, weet zij altijd dat ze de moeder van het kind is.
Voor de vader is dat anders. Menige DNA-test heeft al geleid tot verdriet en boosheid, als bleek dat de veronderstelde vader niet de biologische vader was.
Dit verschil tussen de seksen speelt bij veel diersoorten, maar bij de mens is de prijs die de man betaalt erg hoog, omdat hij zo’n actieve ouder moet zijn.
Als mannen niet oppassen, bestaat de kans dat ze jarenlang veel tijd en geld besteden aan de zorg voor het kind van een andere man. Daarmee helpen ze de genen van een rivaal door te geven, wat de ultieme evolutionaire nederlaag is.
Voor vrouwen ligt dit heel anders. Zij hoeven niet bang te zijn dat ze per ongeluk het kind van een andere vrouw opvoeden, dus wat dat betreft maakt het weinig uit als hun partner ontrouw is.
Mannen worden zeer emotioneel als ze zich voorstellen dat hun partner seks heeft met een andere man.
Wat bij vrouwen wel speelt, is het risico dat een man een emotionele band aangaat met een andere vrouw en mogelijk zijn gezin in de steek laat.
Relatieverleden maakt uit
Onderzoek wijst uit dat jonge mannen en vrouwen overal ter wereld betrouwbaarheid noemen als een van de belangrijkste eigenschappen in een partner.
Maar als ze de vraag krijgen wat ze erger vinden: dat hun partner een diepe emotionele band aangaat met een ander of hartstochtelijke seks heeft met een ander, houden de overeenkomsten tussen de seksen op.
Mannen worden zeer emotioneel – zo blijkt uit hun antwoorden en uit fysiologische stressmetingen – als ze zich voorstellen dat hun partner seks heeft met een andere man.
Vrouwen reageren niet sterk op het seksscenario, maar wel op het idee dat hun partner een hechte emotionele band zou krijgen met een andere vrouw.
In een Amerikaans onderzoek werd ook meegenomen of de proefpersonen ooit eerder een vaste partner hadden gehad.
De onderzoekers vroegen de studenten wat ze erger zouden vinden: dat hun partner een emotionele band zou aangaan met iemand anders of seks zou hebben met iemand anders.
Bij vrouwen maakte het niet uit of ze persoonlijke ervaring hadden met een vaste relatie.
Zij vonden het in beide gevallen het ergst om zich voor te stellen dat hun partner een emotionele band zou aangaan met een ander.
Bij mannen was het een ander verhaal. Zowel mannen met als zonder ervaring met een relatie werden dieper geraakt door seksuele ontrouw dan door emotionele ontrouw. Maar hoezeer ze geraakt werden, verschilde sterk.
Mannen met ervaring in de liefde werden veel emotioneler bij de gedachte dat hun hypothetische vrouwelijke partner stomemde seks had met een andere man dan mannen die nog nooit een relatie hadden gehad.
Mogelijk komt dit doordat een relatie bij de man de evolutionair bepaalde afkeer activeert van het idee dat zijn partner seks heeft met iemand anders. Dat is echter nog niet duidelijk.