Een vrouw van 50 gaat moe op de bank zitten. Het zweet breekt haar uit en ze is duizelig. Ze is in de overgang of menopauze, en diep in haar hersenen zijn haar zenuwcellen een drastische ontwikkeling begonnen die haar leven zal veranderen.
Na een paar minuten is de vrouw bijgetrokken en staat ze op, maar wat zou ze ook al weer doen? Toen ze binnenkwam, wist ze het nog, maar nu heeft ze geen idee meer.
Zo’n situatie is voor veel vrouwen heel gewoon. De overgang – de leeftijd waarop de menstruatie stopt en de eierstokken niet meer werken zoals voorheen – is vooral bekend vanwege de zogeheten opvliegers, waarbij het bloed naar het gezicht stroomt en het zweet op het voorhoofd staat.
Maar onderzoekers hebben ontdekt dat de kwalen veel erger zijn – en zich overal in het lichaam voordoen.
45 tot 55 jaar is de leeftijd waarop de overgang in de meeste gevallen begint.
Een van de ergste aandoeningen is de ziekte van Alzheimer. In een paar jaar tijd kan de overgang de stofwisseling van de hersenen veranderen en weefsel afbreken, wat ten koste gaat van het geheugen.
Tot voor kort werd dit beschouwd als een onvermijdelijk aspect van het leven van een vrouw. Maar daar brengen wetenschappers nu verandering in. Ze testen al chirurgische ingrepen en medicijnen die de overgang tot wel 20 jaar kunnen uitstellen.
Hersenen praten met eierstokken
De vruchtbaarheid van een vrouw hangt af van een uitgebalanceerd samenspel tussen haar hersenen en geslachtsorganen.
Tijdens een menstruatiecyclus sturen twee hersengebieden, de hypothalamus en de hypofyse, gezamenlijk het hormoon FSH naar de eierstokken, wat de aanmaak van eiblaasjes in gang zet.
Naarmate ze groeien, scheiden de blaasjes steeds grotere doses oestrogeen en inhibine af, twee geslachtshormonen, waardoor de hersenen de productie van FSH remmen.
Wanneer de blaasjes groot genoeg zijn en de eitjes erin rijp worden, scheiden de hersenen een ander hormoon af: LH. Dit wordt kort maar intensief geproduceerd, en wanneer de hoeveelheid op het hoogtepunt is, krijgt de vrouw een eisprong.
Met de jaren verouderen de hersenen en de eierstokken en wordt de hormoonbalans anders. Het gehalte oestrogeen en inhibine neemt af naarmate het voor de eiblaasjes moeilijker wordt om op de hormonen uit de hersenen te reageren.
Verder neemt LH af naarmate het FSH-niveau stijgt. Daardoor kunnen hersenen en eierstokken niet meer goed met elkaar communiceren. De vrouw is nu in de overgang en ze zal het vermogen om kinderen te krijgen kwijtraken.
Waarom vrouwen dit proces ondergaan, is nog steeds een raadsel. De meeste dieren blijven, ondanks de veroudering, hun leven lang vruchtbaar. Maar volgens een aantal onderzoekers kan de overgang een vrouw voordeel geven.
Oudere vrouwen lopen meer risico om tijdens de bevalling letsel op te doen of te sterven, en kunnen hun energie beter in de zorg voor kleinkinderen steken in plaats van zelf meer kinderen te krijgen.
Wat de verklaring ook is, de verandering in de hormoonbalans veroorzaakt meer dan het verlies van de vruchtbaarheid.
Vooral de afname van oestrogeen is problematisch, want dit hormoon speelt een belangrijke rol bij de regulering van de bloedsuikerspiegel, lichaamstemperatuur en stofwisseling in de hersenen en bij het onderhoud van botten, slijmvliezen en bloedvaten.
En hoewel zeker de helft van alle vrouwen er nauwelijks last van heeft, kunnen de veranderingen op de lange termijn toch problemen veroorzaken.
Mannen hebben ook een overgang
De hoeveelheid van het belangrijkste geslachtshormoon bij mannen, testosteron, daalt vanaf hun 30e zo’n 2 procent per jaar. Die daling leidt tot een langdurige overgang, wat tot uiting komt in het gedrag, het seksleven en de fysieke kracht van mannen.
Gebrek aan stimulering verandert genenactiviteit
Testosteron bindt zich doorgaans aan receptoren in de hersencellen en helpt de genen daarvan aan en uit te zetten. Zo heeft testosteron een grote invloed op de activiteit van de hersencellen, en een afname van het gehalte testosteron kan onder meer mentale klachten veroorzaken, zoals nervositeit, depressie, verminderde concentratie en moeite met stress.
Slome stamcellen maken de penis slap
Een laag testosteronniveau kan leiden tot minder zin in seks, maar ook direct de geslachtsorganen van de man beïnvloeden, met als gevolg erectiestoornissen. Hoe het tekort aan geslachtshormonen de penis beïnvloedt is nog onduidelijk, maar volgens diverse onderzoeken stimuleert testosteron normaal stamcellen in de zwellichamen, wat het weefsel gezond houdt.
Hormonengebrek leidt tot geslonken spieren
Testosteron bindt zich aan receptoren op het oppervlak van spiercellen en stimuleert hun groei en samentrekking. Wanneer het hormoonniveau daalt, heeft dit ongeveer hetzelfde effect als wanneer de man minder lichamelijk actief zou worden. De grootte van de spiervezels neemt af en de algehele spiermassa en spierkracht verminderen navenant.
Alzheimer ontstaat al vroeg
Oestrogeen zorgt ervoor dat de hersencellen groeien en helpt ze te overleven, signalen uit te zenden en verbindingen te vormen met andere cellen.
Het hormoon voorkomt ook hersenontsteking en regelt het verbruik van energie door de hersenen. Met het lagere oestrogeengehalte in de overgang verbruiken de hersenen 20 tot 25 procent minder glucose, hun grootste energiebron.
Het gevolg kan zijn dat de vrouw moeite krijgt met het onthouden van woorden of een vaag gevoel heeft de controle te verliezen. Maar de effecten op de hersenen kunnen later veel erger zijn.
Onderzoekers proberen al lange tijd te begrijpen waarom vrouwen circa twee keer zo veel risico als mannen lopen om in hun leven alzheimer te krijgen. Nu leven vrouwen natuurlijk langer dan mannen, maar dat verklaart niet het hele verschil.
Overgang treft de hersenen
Het energieverbruik van de hersenen daalt flink tijdens en na de overgang, met als resultaat mogelijk hersenbeschadiging. Op termijn kan dit uitdraaien op dementieziekten.
Een groep onderzoekers onder leiding van hersenwetenschapper Lisa Mosconi vermoedde in 2018 dat de overgang de schuldige is.
Daarom onderzochten ze een aantal vrouwen van 40 tot 60 jaar op een eiwitfragment in de hersenen, bèta-amyloïde geheten. Dit kan de hersencellen beschadigen en speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van alzheimer.
De resultaten laten zien dat de bèta-amyloïdeafzetting significant hoger was bij vrouwen in de overgang dan bij mannelijke leeftijdsgenoten en vrouwen die nog niet in de overgang waren.
De kiem van alzheimer wordt dus op die leeftijd gelegd, al breekt de ziekte zelf pas later uit. Het is nog niet bekend waardoor het gehalte bèta-amyloïde stijgt, maar uit onderzoeken blijkt dat de hersenen meer van het schadelijke eiwitfragment gaan aanmaken naarmate de oestrogeenspiegels dalen en het glucoseverbruik afneemt.
De nieuwe kennis kan leiden tot een effectievere preventie van alzheimer. De symptomen van die ziekte treden vaak pas op als de vrouw in de 70 is, maar het is nu duidelijk dat preventieve maatregelen al in de menopauze moeten worden genomen.
Bloedvaten missen oestrogeen
De hersenen vormen lang niet de enige plaats in het lichaam die wordt aangetast door de overgang.
Een kettingreactie van schadelijke veranderingen trekt door het lichaam en vergroot het risico op allerlei ziekten.
Het lichaam van de vrouw begint bijvoorbeeld wat meer vet op te slaan dan voorheen, vooral in de buik.
Als een vrouw dan ook nog eens minder actief wordt, wat voor deze fase kenmerkend is, kan er extra veel vet belanden rondom de buikorganen, waaronder de lever, alvleesklier en darmen.
Hormonale chaos treft het hele vrouwenlichaam
Verouderende hersenen raken hun timing kwijt
Naarmate de hersenen ouder worden, worden de hersencellen minder gevoelig voor hormonen en andere signaalstoffen. Bij vrouwen scheidt de hypofyse daardoor minder van het hormoon LH af, dat helpt bij het coördineren van de eisprong.
Ongevoelige eierstokken maken minder oestrogeen
Net als de hersenen worden de eierstokken met de jaren minder gevoelig voor het LH-hormoon. Ook neemt het aantal eiblaasjes af, die eicellen moeten vormen en belangrijke geslachtshormonen als oestrogeen, inhibine en AMH afscheiden.
Lichaamsthermostaat stuurt bloed naar wangen
Het dalende gehalte oestrogeen beïnvloedt onder meer de hypothalamus, het hersencentrum dat de lichaamstemperatuur regelt. Het centrum zal de bloedvaten van de huid opdragen om uit te zetten, waardoor de vrouw zogeheten opvliegers krijgt.
Extra vet blokkeert bloedvaten
Door de verandering in de hormoonbalans verbrandt het lichaam minder vet. Dit wordt nu opgeslagen, vooral op de buik en rond de organen daarin. Op termijn kan dit leiden tot de afzetting van vet in de bloedvaten en daarmee aderverkalking.
Zenuwcellen vergiftigen de hersenen
Een laag oestrogeengehalte beïnvloedt de stofwisseling van de hersenen, wat resulteert in een verhoogde productie van bèta-amyloïde: een stof die de hersencellen aantast en kan leiden tot alzheimer.
n combinatie met het verlaagde gehalte oestrogeen vergroot het vet het risico op onder meer hart- en vaatziekten en diabetes type 2.
Het gebrek aan oestrogeen heeft ook invloed op de flexibiliteit en de gesteldheid van de bloedvaten, want normaal gesproken geeft het hormoon de cellen rechtstreeks de opdracht om de vaatwanden in een goede conditie te houden.
Daarom geeft de overgang meer risico op ontsteking van de vaatwanden, een minder effectief herstel van schade aan de bloedvaten en vernauwing van de bloedvaten.
En dit alles verhoogt de kans op aderverkalking, waardoor vrouwen vaak een hoge bloeddruk krijgen. Het risico op een bloedstolsel in de hersenen wordt gedurende de eerste tien jaar nadat ze in de overgang zijn gekomen, twee keer zo groot.
Jonge eierstokken in de vriezer
Vanwege de vele gevolgen voor de gezondheid zoeken artsen en wetenschappers naar behandelingen. De voor de hand liggende keuze is om vrouwen extra oestrogeen te geven, omdat dit hormoon zo’n centrale rol speelt in de overgang, maar helaas ligt het niet zo eenvoudig.
Artsen gebruiken al jaren oestrogeen om overgangsklachten tegen te gaan, maar dat kan ernstige bijwerkingen veroorzaken, zoals trombose, aandoeningen aan de bloedvaten in de hersenen, dementie en kanker in eierstokken en borst- en baarmoederweefsel.
De bijwerkingen verschillen al naargelang het hormoon via een pil wordt ingenomen of op de huid aangebracht wordt, maar een vrouw moet de behandeling hoe dan ook zorgvuldig overwegen.
20 procent is de kans dat een volwassen vrouw in haar leven alzheimer krijgt.
Veel beter zou het zijn om te voorkomen dat de vrouw in de overgang komt. En dat is precies wat Britse artsen nu proberen te bewerkstelligen met chirurgische ingrepen.
In 2019 ondergingen negen gezonde jonge vrouwen een operatie waarbij wat weefsel werd verwijderd uit een van de eierstokken. De ingreep duurde een half uur en daarna werd het weefsel in dunne plakjes gesneden en ingevroren.
Zodra deze vrouwen in de overgang komen, moet het weefsel worden ontdooid en ingebracht op de andere eierstok. De hoop is dat het weefsel zich gaat gedragen zoals het in een jong lichaam zou doen en voldoende hormonen zal afscheiden om de overgang te voorkomen.
Chirurgen willen de overgang remmen
Precisiechirurgie, invriezen van eierstokken en uiteindelijk een herstart van de hormonenproductie in het lichaam – Britse artsen testen momenteel een nieuwe therapie die de overgang in principe 20 jaar kan uitstellen.
Chirurg snijdt stuk van eierstok weg
De chirurg snijdt een tot twee derde van een eierstok van de jonge vrouw weg met behulp van een of meer laparoscopen: instrumenten waarop bijvoorbeeld een lampje, camera of schaar bevestigd is.
Plakjes weefsel worden behoedzaam ingevroren
Het weefsel wordt in plakjes gesneden en ingevroren. Het invriezen moet langzaam gaan en het weefsel moet gedrenkt zijn in stoffen als DMSO, die de vorming van grote schadelijke ijskristallen voorkomen.
Ontdooide eierstok wordt tot leven gewekt
Zodra de vrouw de menopauze bereikt, wordt het weefsel ontdooid en ingebracht bij of in de andere eierstok. Na vier à vijf dagen zijn er nieuwe bloedvaten en worden er hormonen aangemaakt.
Een van de artsen achter de nieuwe behandeling is Simon Fishel, die in de jaren 1980 en 1990 veel heeft betekend op het vlak van vruchtbaarheidsbehandelingen.
Fishel verwacht veel van de ingreep, maar benadrukt dat het effect afhangt van de leeftijd van de vrouw op het moment van de eerste operatie.
Als ze 40 is, kunnen artsen de overgang slechts zo’n vijf jaar uitstellen. Maar als de vrouw nog maar 25 jaar is en haar eierstokken dus nog vele goede jaren te gaan hebben, kan haar overgang met 20 jaar worden uitgesteld – tot ongeveer haar 70e.
In een nieuwe therapie wordt weefsel van de eierstokken decennia bewaard in stikstof.
Of de behandeling werkt, is pas over tientallen jaren te zeggen, maar er is goede reden om aan te nemen dat ze effect zal hebben.
De operatie zelf wordt al in andere gevallen toegepast. Wanneer een vrouw voor kanker wordt behandeld, kunnen haar eierstokken schade oplopen, en daarom heeft ze de mogelijkheid om een deel van de eierstokken vóór de behandeling te laten verwijderen en invriezen, om het weefsel na de behandeling opnieuw te laten inbrengen.
Een onderzoek uit 2017 toonde aan dat er op dat moment wel 80 baby’s waren geboren uit eitjes die afkomstig waren van opnieuw ingebracht eierstokweefsel. Daaruit blijkt dat weefsel ondanks operatie en invriezing weer volledig functioneel kan worden.
Bloed start eierstokken weer op
De ingreep is veelbelovend, maar niet voor vrouwen die al in de overgang zijn. Gelukkig werken Griekse onderzoekers ook daaraan. Ze behandelden drie vrouwen met ‘bloedplaatjesrijk plasma’.
Door de overgang of vroegtijdige veroudering van de eierstokken hadden de vrouwen meer dan een jaar geen menstruatie gehad en konden ze ook geen kinderen krijgen.
Bloedplaatjesrijk plasma bestaat uit bloed van de vrouwen zelf, waar witte en rode bloedcellen uit zijn verwijderd. Wat overblijft is een hoge concentratie aan bloedplaatjes.
Die kunnen groeifactoren afscheiden die betrokken zijn bij de vorming van nieuwe bloedvaten, weefselregeneratie en de ontwikkeling van stamcellen.
Het rijke plasma is in de eierstokken van de vrouwen geïnjecteerd en deze behandeling lijkt de geslachtshormonen weer geactiveerd te hebben; alle drie de vrouwen zijn daarna zwanger geworden.
Het experiment is te gering om conclusies te kunnen trekken, en verschillende onderzoekers vragen zich af of het plasma de verbetering wel heeft veroorzaakt.
Maar de hoop is dat artsen over een paar jaar de eierstokken kunnen herstarten en overgangsklachten kunnen voorkomen.
Als een 50-jarige vrouw in de toekomst moe op de bank ligt, is de meest voor de hand liggende verklaring misschien niet een opvlieger of frustratie over vergeetachtigheid, maar een gevorderde zwangerschap.