Rond 2000 kreeg een 38-jarige Amerikaanse vrouw gordelroos aan het oog, een pijnlijke ziekte waarbij een herpesvirus de oogzenuw infecteert. Gelukkig was de ziekte snel onder controle en verdween de oogpijn. Maar toen kwam de jeuk.
Dag en nacht jeukte de rechterkant van haar hoofd bijna ondraaglijk, en om het irritante gevoel te verzachten, krabde de vrouw zich tot bloedens toe. Maar toen zij op een ochtend wakker werd na een jaar van voortdurende jeuk, was haar kussen niet meer rood van het bloed – het was groen.
Anne Louise Oaklander, arts op de spoedafdeling van de Harvard Medical School in Boston, stond versteld toen ze ontdekte dat de vrouw een gat in haar schedel had gekrabd, helemaal tot aan haar hersenen.
Oaklander vroeg zich af hoe de patiënt zichzelf had kunnen verwonden zonder dat ze zich had laten weerhouden door pijn. Toen ze de zenuwen in de hoofdhuid van de vrouw onderzocht, bleek dat 96 procent van de gevoelszenuwen in de jeukende zone waren vernietigd. Het enige gevoel dat de vrouw daar kon registreren was jeuk.
In 2002 publiceerde de arts haar ontdekking in een wetenschappelijk tijdschrift, en dat was het begin van een nieuw inzicht voor wetenschappers en artsen: jeuk en pijn zijn twee totaal verschillende gevoelens.
Wat is pijn?
Dokters dachten vroeger dat jeuk een milde vorm van pijn was. Lees over de drie basissoorten pijn en ontdek waarom ze optreden:
Circa 8 procent van de wereldbevolking heeft momenteel ergens jeuk – meestal op de armen, rug of benen. En één op de vijf ervaart op enig moment in zijn leven dat de jeuk chronisch wordt en langer dan een maand aanhoudt.
Jeuk is niet alleen vervelend, maar kan ook leiden tot slaapgebrek en depressie, en de levenskwaliteit even ernstig aantasten als pijn. Maar de afgelopen jaren voeren onderzoekers hun strijd tegen jeuk op, en een van de nieuwe wapens is een genetische schaar die zenuwsignalen doorknipt.
Gemuteerde muizen voelen geen jeuk
De geneticus Zhou-Feng Chen was in 2007 de eerste die met zekerheid vaststelde dat pijn en jeuk twee verschillende gevoelens zijn. In zijn laboratorium aan Washington University in de VS bestudeerde hij muizen met een genetische mutatie, waarbij een eiwit in het ruggenmerg was uitgeschakeld.
Dankzij dit eiwit, GRPR, kunnen zenuwsignalen van een bepaald type zenuw in de huid worden doorgegeven tot in de hersenen aan toe. Bij de gemuteerde muizen reikten de zenuwsignalen niet verder dan het ruggenmerg.
Muizen waarbij een bepaald type signaal van de huid werd onderbroken, konden geen jeuk voelen, maar nog wel pijn.
Toen Chen de mutanten onderwierp aan pijnlijke behandelingen en ze in hun poten prikte, reageerden ze volkomen normaal en probeerden ze de pijnlijke behandeling te vermijden. Maar toen de onderzoeker de muizen insmeerde met chemicaliën die normaal jeuk veroorzaken, reageerden de gemuteerde muizen nauwelijks.
Aangezien de gemuteerde muizen niet konden voelen wanneer het jeukte, moet de jeuk worden geregistreerd door de sensorische zenuwen die gebruikmaken van GRPR in het ruggenmerg. Maar omdat de mutanten wel pijn konden voelen, kan het pijngevoel dus niet dezelfde zenuwbanen gebruiken.
Met andere woorden, het voelen van pijn is iets heel anders dan het voelen van jeuk.
8 procent van de wereldbevolking heeft momenteel ergens jeuk, meestal op de armen, rug of benen.
Hoewel jeuk- en pijnzenuwsignalen op weg naar de hersenen verschillende routes nemen, gedragen ze zich daar op dezelfde opmerkelijke wijze. Beide soorten zenuwsignalen werken als een soort alarm waar allerlei hersengebieden heftig op reageren, waardoor jeuk en pijn anders zijn dan onze andere indrukken.
Als je bijvoorbeeld met je hand door het zachte gras strijkt, sturen de gevoelszenuwen een bericht rechtstreeks naar het gevoelscentrum in de hersenen. Daarna gebeurt er eigenlijk niets meer, tenzij de frontale kwabben besluiten dat we op een bepaalde manier moeten reageren.
Maar als je hand ineens een brandnetel tegenkomt in het gras, worden de jeukzenuwen geactiveerd, en zodra de zenuwsignalen daarvan de hersenen bereiken, reageren ze heftig.
Het gevoelscentrum herkent in eerste instantie de sensatie van jeuk, maar voordat de frontale kwabben zich ervan bewust worden, hebben de jeukzenuwen al rechtstreeks andere delen van de hersenen beïnvloed, waardoor ons humeur keldert, het stressniveau stijgt en we de drang voelen om te krabben om het onaangename gevoel te verdoven.
Jeuk zet de hersenen op scherp
Wanneer je ergens jeuk hebt, explodeert de hersenactiviteit, omdat allerlei hersencentra bijna gelijktijdig boodschappen van de jeukzenuwen ontvangen. Je stemming wordt ook beïnvloed en je móét bijna wel krabbelen.
1. Zenuwsignalen worden ontvangen en verdeeld
Signalen van de jeukzenuwen reizen via het ruggenmerg naar de thalamus en PBN, de gebieden die ze verwerken en naar tal van hersendelen tegelijk zenden.
2. Jeuk wordt herkend en gelokaliseerd
De SI en SII, gebieden in de pariëtale kwab die verantwoordelijk zijn voor de tastzin, interpreteren de signalen als een gevoel van jeuk en bepalen waar de jeuk zit en hoe ernstig deze is.
3. Gevoel van onbehagen treedt op
De ACC en insula koppelen een onaangenaam gevoel aan de jeuk. De amygdala (r), die een centrale rol speelt in wat we voelen, maakt je gestrest en prikkelbaar.
4. Jeuk vraagt al je aandacht
De MCC in de hersenschors houdt je alert op de jeuk. Het gebied creëert ook een sterke motivatie om iets aan het ongemak te doen.
5. Krabben verzacht even de jeuk
Wanneer je aan de jeukende plek krabt, zendt het gebied PAG in de hersenen zenuwsignalen naar het ruggenmerg om de jeuksignalen te verminderen. Dit geeft tijdelijk verlichting.
6. Krabben vraagt om herhaling
Het beloningssysteem van de hersenen in het striatum en de middenhersenen geeft je een fijn, opgelucht gevoel, dat zo sterk is dat je geneigd bent te blijven krabben.
Het doel van jeuk is, net als pijn, dat je je hand snel en zonder erbij na te denken wegtrekt van de brandnetels, zodat irritatie, roodheid en blaarvorming van de huid beperkt blijven – en dat je niet je hand opnieuw in de brandnetels steekt.
Immuunsysteem laat het jeuken
Brandnetels en muggenbeten veroorzaken jeuk via gifstoffen in de fijne haartjes (brandnetels) en speeksel (mug). De gifstoffen activeren het immuunsysteem, dat zijn hele leger van witte bloedcellen op de gifstoffen af stuurt.
De verdedigingsactie wordt gecoördineerd door de immuuncellen en de andere cellen van het lichaam, die met elkaar communiceren door middel van chemische signaalmoleculen. Een daarvan is histamine, een stof die een sleutelrol bij jeuk speelt.
Als je een brandnetel aanraakt, geeft hij een gif af dat de huid irriteert. De witte bloedcellen van het immuunsysteem vallen het gif aan en produceren de signaalstof histamine, die de jeukzenuwen activeert.
Aan de uiteinden van de jeukzenuwen in de huid bevinden zich receptoren die histamine kunnen herkennen. Als ze zich er vervolgens aan binden, gaat er een zenuwsignaal naar de hersenen, waardoor we ons bewust worden van de jeuk. Zo weten we dat we iets mankeren.
Via de interactie tussen histamine en de histaminereceptor van de gevoelszenuwen kunnen onderzoekers jeuk bestuderen. Ze kunnen gewoon histamine op de huid van dieren of mensen smeren en nagaan hoe snel de jeuk verschijnt en weer verdwijnt, en of de intensiteit van de jeuk afhangt van de hoeveelheid histamine.
Ook hebben ze middelen tegen jeuk kunnen ontwikkelen. Dat zijn vaak antihistaminica, die de receptoren van de jeukzenuwen blokkeren, zodat deze niet op histamine kunnen reageren.
Jeuk heeft twee gezichten
Antihistaminica werken echter alleen tegen de acute jeuk die door invloeden van buitenaf wordt veroorzaakt. We kunnen ook een fundamenteel ander soort jeuk krijgen: chronische jeuk.
Chronische jeuk komt bijvoorbeeld voor bij psoriasis of eczeem en kan maandenlang aanhouden. Deze jeuk wordt niet verlicht door antihistaminica, want er liggen andere jeukzenuwen aan ten grondslag.
Er zijn twee soorten jeuk
Een muggenbeet veroorzaakt acute jeuk die snel over is, terwijl verschillende ziekten chronische jeuk kunnen veroorzaken. De twee soorten jeuk worden veroorzaakt door twee soorten jeukzenuwen.
1. Histamine veroorzaakt kortdurende jeuk
Bij een muggenbeet scheidt het immuunsysteem histamine af, die zich bindt aan receptoren op histaminejeukzenuwen in de huid en een signaal naar de hersenen activeert. Zodra de schade is genezen, stopt de histamineproductie en verdwijnt de jeuk.
2. Ziekte veroorzaakt langdurige jeuk
Bij sommige ziekten maakt de huid veel hormonen en andere stoffen aan, die receptoren op de chronischejeukzenuwen activeren. Zolang het evenwicht in het lichaam verstoord is, worden deze stoffen geproduceerd en houden ze de jeuk in stand.
We hebben twee soorten jeukzenuwen in onze huid. De acutejeukzenuwen hebben histaminereceptoren aan het uiteinde, en de chronischejeukzenuwen hebben verschillende receptoren die zich binden aan verschillende soorten stoffen.
Fluweelboon knipt in zenuwuiteinden
De stoffen die de receptoren in de chronischejeukzenuwen activeren, worden gewoonlijk geproduceerd tijdens ziekte. Bij bepaalde leverziekten hopen galzuren zich bijvoorbeeld op in het lichaam en binden ze zich aan de zogeheten TGR5-receptoren op de chronischejeukzenuwen.
Wanneer een onderliggende ziekte deze receptoren activeert, krijgen de hersenen bericht dat de huid jeukt, al heeft de ziekte niets met de huid te maken. En de jeuk zal aanhouden zolang de ziekte aanhoudt.
Bij de vrouw die het gat in haar schedel had gekrabd, was de jeuk zo sterk dat zij de wond in haar slaap openkrabde, ondanks verschillende lagen verband. Pas toen zij een helm op kreeg en haar handen ’s nachts aan het bed werden vastgebonden, kon er een stukje getransplanteerde huid groeien.
Ziekten laten de huid jeuken
Jeukende huidziekten worden verlicht via het immuunsysteem
Oorzaak: Bij huidziekten als psoriasis en eczeem gebruikt het immuunsysteem cytokinen om de huid te genezen. De stof activeert ook de jeukzenuwen.
Behandeling: JAK-remmers zijn een soort geneesmiddelen die verhinderen dat het immuunsysteem cytokinen aanmaakt.
Jeuk veroorzaakt door angst wordt genezen door antidepressiva
Oorzaak: Angst verhoogt het stressniveau van het lichaam en beïnvloedt de hormoonbalans. Sommige hormonen binden zich aan receptoren op de jeukzenuwen van de huid.
Behandeling: Angstdempers als antidepressiva verminderen de angst en dus ook de jeuk.
Jeuk door urinevergiftiging wordt gedempt in het ruggenmerg
Oorzaak: Door een verminderde nierfunctie hoopt zich ureum op in het lichaam. De chemische stof activeert bepaalde receptoren op de jeukzenuwen van de huid.
Behandeling: Zogeheten neuropeptiden beïnvloeden de jeukzenuwen in het ruggenmerg en dempen het signaal naar de hersenen.
Jeuk veroorzaakt door galzuur wordt behandeld in de darm
Oorzaak: Bij bepaalde leverziekten kan de lever geen galzuren afscheiden. Ze hopen zich dus op in het lichaam en activeren receptoren in de jeukzenuwen van de huid.
Behandeling: Geneesmiddelen met de werkzame stof colestyramine binden galzuren in de darm, zodat ze worden uitgescheiden.
Chronische jeuk is moeilijker te bestuderen dan acute jeuk, omdat deze wordt uitgelokt door complexere stoffen dan histamine. Maar neuroloog Robert LaMotte van Yale University in de VS heeft er een instrument voor ontwikkeld.
LaMotte gebruikte de fluweelboonplant, waarvan de scherpe haartjes een protease bevatten, een enzym dat eiwitten in stukjes knipt. Het enzym in de fluweelboon doet zich tegoed aan een van de receptoren op de chronischejeukzenuwen, en knaagt letterlijk aan de receptor om een zenuwsignaal in werking te stellen.
De haartjes van de fluweelboon bevatten een enzym dat de chronischejeukzenuwen activeert. De jeuk duurt circa 15 minuten.
Met een pincet nam LaMotte de piepkleine haartjes af en prikte ze een fractie van een millimeter in de huid van zijn proefpersonen. De jeuk bleek binnen twee minuten tot maximale intensiteit toe te nemen en daarna geleidelijk af te nemen. Na 15 minuten was de jeuk zo goed als weg.
In principe is chronische jeuk dus acuut en verdwijnt deze snel, maar helaas gebeurt dit niet wanneer de jeuk wordt veroorzaakt door een ziekte, omdat het lichaam dan de jeuk veroorzakende stoffen blijft produceren.
Genschaar zet een jeukgen uit
Met de nieuwe kennis over jeuk konden onderzoekers betere geneesmiddelen ontwikkelen. Er komt een veelbelovende nieuwe behandeling aan die alle soorten jeuk zou kunnen verlichten. Het doelwit van de behandeling is het eiwit Nav1.9, dat de jeukzenuwen nodig hebben om hun zenuwsignalen te kunnen afvuren.
In 2018 heeft biochemicus Frank Bosmans van de Universiteit Gent in België met behulp van genetische manipulatie het gen achter Nav1.9 bij muizen uitgeschakeld. De muizen krabden daarna vrijwel niet meer wanneer ze werden blootgesteld aan irriterende stoffen.
Een nieuwe crème moet voorkomen dat jeukzenuwen signalen naar de hersenen sturen. Zo kan de jeuk verdwijnen.
Bij de mens kunnen we het vermogen om jeuk te voelen niet blijvend veranderen. Celbiologen Joshua Rosenthal en Juan Diaz Quiroz van de Universiteit van Chicago in de VS werken nu aan een variant van Bosmans’ methode.
In plaats van het DNA van het gen te beïnvloeden, zoals bij muizen, willen de onderzoekers een zalf ontwikkelen die het RNA van het gen verandert. Het RNA dat wordt gebruikt om het Nav1.9-eiwit te maken, wordt alleen geproduceerd als het gen actief is.
De zalf wordt gebaseerd op het revolutionaire genhulpmiddel CRISPR. Wanneer de jeukende huid met de speciale zalf wordt ingesmeerd, begint de genschaar doelgericht het RNA van het Nav1.9-gen af te knippen. De jeukzenuwen kunnen daardoor geen signalen naar de hersenen zenden totdat de zalf er na een paar dagen wordt afgewassen.
Als het gaat zoals de onderzoekers hopen, zal niemand zich meer tot bloedens toe hoeven krabben vanwege ondraaglijke jeuk.
Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd in 2021
