Opvoedgids: Harde woorden breken de hersenen af

Doe je wel het juiste? Als ouder wil je je kind een goede start in het leven geven. Het eerste jaar gaat dat nog – al valt het niet altijd mee. Dat kleine bundeltje vreugde moet in al zijn behoeften voorzien worden, en alle aandacht is welkom. Maar dan verandert dat.

Rond een jaar of twee ontwikkelen kinderen zelfbewustzijn en sociaal en moreel begrip, trots en schaamte. Ook worden ze zich bewust van hun eigen
behoeften en komen ze ereachter dat ze hun ouders met charme, woede of tranen kunnen manipuleren.

Peuters verkennen hun grenzen, en als ouder moet je die niet alleen stellen, maar ook bewaken. Je voedt je kind op – tot ver in de tienerjaren.

Over dat opvoeden zijn veel ouders onzeker. De meesten willen graag dat hun kinderen zelfredzaam worden en hun doelen leren bereiken, maar ze moeten ook rekening leren houden met anderen.

Er rijzen een heleboel vragen. Moet je je kind uit de wind houden of juist laten kennismaken met tegenspoed en nederlagen? Moet je als ouder diep betrokken blijven bij het leven van je kind, of moet het snel op eigen benen staan?

Deze vragen zijn nu belangrijker dan ooit. Ouders brengen meer tijd met hun kinderen door dan tevoren – zo’n zes uur per week meer dan 40 jaar geleden. En online lees je uiteenlopende en vaak felle meningen over het onderwerp.

Gelukkig heeft de wetenschap zich in het debat gemengd, en nieuw onderzoek wijst uit met welke soort opvoeding kinderen een goede start in het leven maken – en welke soort levenslange littekens achterlaat op de hersenen.

Onderzoekers sorteren ouders

De Amerikaanse ontwikkelingspsycholoog Diana Baumrind onderscheidde in 1966 vier typen ouders, en dat systeem is nog steeds in zwang. Ouders worden beoordeeld op de vraag of ze eisen stellen aan hun kinderen en of ze aandacht voor ze hebben, dus of kinderen warmte en bevestiging krijgen.

Twee van de oudertypes stellen eisen aan hun kinderen, maar elk op een andere manier. De zogeheten autoritaire ouders commanderen hun kinderen, vertellen hen precies wat ze moeten doen en straffen hen als ze niet het juiste doen – verbaal of lichamelijk. Deze ouders hebben geen oog voor de behoeften van de kinderen en gaan niet met hen in gesprek.

De zogeheten gezaghebbende ouders stellen ook eisen, maar zijn open en meegaand. Ze vertellen de kinderen niet alleen wat ze moeten doen, maar leggen ook uit waarom en hoe, en staan klaar om te helpen als het kind twijfelt of problemen heeft.

De laatste twee typen ouders stellen geen eisen. Toegeeflijke ouders hebben veel aandacht voor de behoeften van kinderen en gaan tot het uiterste om daaraan te voldoen. Eisen en grenzen stellen vinden ze zielig voor de kinderen, en ze kunnen niet tegen hun kinderen op als die ongehoorzaam zijn.

Niet-betrokken ouders stellen geen grenzen aan de kinderen omdat het ze in principe niet kan schelen. Ze zetten zichzelf op de eerste plaats en kijken nauwelijks naar hun kinderen om.

De meest voorkomende benadering volgens een Amerikaanse studie is de gezaghebbende, waarbij ouders veeleisend zijn maar wel aandacht hebben voor de kinderen. 47 procent van de ouders gebruikt deze methode.

Op de tweede plaats staat de ouderwetse autoritaire aanpak met 24 procent – en dat baart veel onderzoekers zorgen. Volgens verschillende onderzoeken is het desastreus als je volledige gehoorzaamheid van je kinderen verwacht maar doof bent voor hun mening.

Woede veroorzaakt levenslange littekens

In 2021 scanden Canadese onderzoekers de hersenen van 94 kinderen die in verschillende mate streng waren opgevoed.

Hoe strenger en gedisciplineerder de kinderen waren opgevoed, hoe kleiner hun frontale kwabben waren, bleek uit de scans. Deze hersengebieden spelen een cruciale rol in de persoonlijkheid en het vermogen om te denken, te plannen, zichzelf te beheersen en te beoordelen wat goed en slecht is.

De amygdala, een hersengebied dat angst en afweerreacties regelt, was ook kleiner bij de kinderen van zeer strenge ouders. Bovendien bleek uit psychologisch onderzoek dat deze kinderen angstig waren.

Amerikaanse onderzoekers kwamen in hetzelfde jaar tot soortgelijke conclusies. Ze bestudeerden kinderen die tikken hadden gekregen, maar niet aan ander geweld of misbruik blootgesteld waren geweest.

De hersenen van de kinderen bleken sterker te reageren op beelden van angstige gezichten dan de hersenen van kinderen die nooit lichamelijk gestraft waren. Een autoritaire opvoeding beïnvloedt de reactie van kinderen op angst dus negatief.

In het algemeen zijn er sterke aanwijzingen dat een autoritaire opvoeding schadelijk is.

Kinderen zijn bij stress vaak agressief en kunnen hun woede niet inhouden, hebben een laag gevoel van eigenwaarde, presteren slecht op school en gaan moeilijk relaties met andere mensen aan. Ook lopen ze een verhoogd risico om verslaafd te raken aan drugs, depressies te ontwikkelen en zelfmoord te plegen.

Eisen geven levensvreugde

Veruit de meeste onderzoekers beschouwen een gezaghebbende opvoeding als de methode die de meest harmonieuze en best functionerende kinderen voortbrengt. En gelukkig is het ook de meest populaire methode onder ouders.

Gezaghebbende ouders geven hun kinderen veel liefde, belangstelling en respect, maar stellen tegelijk grenzen en eisen.

Ze schelden zelden, maar maken hun kinderen consequent attent op slecht gedrag en nemen de tijd om uit te leggen waarom hun gedrag niet aanvaardbaar is. Op deze manier begrijpen kinderen wat ze verkeerd gedaan hebben en zijn ze gemotiveerder om zich beter te gaan gedragen.

Gezaghebbende ouders luisteren ook naar hun kinderen en geven ze meer keuzemogelijkheden – als ze bijvoorbeeld het avondeten echt niet lusten, mogen ze het zelf maken. En kinderen mogen best buitenspelen, zolang ze maar begrijpen dat het hun eigen verantwoordelijkheid is om hun huiswerk te maken.

De gezaghebbende methode is echter niet altijd makkelijk uit te voeren, vooral niet bij pubers. Opstandigheid en apathie horen bij hun natuurlijke ontwikkeling, en het kan moeilijk zijn je te laten gelden door een beroep te doen op het gezond verstand.

Als ouders bijvoorbeeld willen dat hun tiener om 22.00 uur thuis is, moeten ze misschien toch eens met hun vuist op tafel slaan door een verbod op te laat thuiskomen in te stellen en met een passende straf te dreigen.

Maar over het algemeen is de aanpak werkbaar – en het is niet voor niets de favoriet van de onderzoekers: kinderen die op deze manier opgevoed worden ontwikkelen doorgaans betere sociale relaties, worden langer opgeleid, hebben minder geestelijke gezondheidsproblemen en redden zich in het algemeen beter in het leven dan andere kinderen.

Je kinderen zijn niet je vrienden

Veel ouders die zielsveel van hun kinderen houden en het beste voor ze willen in het leven vinden het moeilijk om grenzen te stellen. Dit zijn de toegeeflijke ouders, waartoe 19 procent van de Amerikaanse ouders behoort.

Ze willen dat hun kinderen hen als vrienden zien in plaats van autoriteiten. Ze laten de kinderen ermee wegkomen als ze hun huiswerk niet maken en helpen ze vaak zo veel dat kinderen hun eigen ervaringen niet kunnen opdoen.

Dit type ouder valt soms in de categorie van curlingouders: die doen hun best om hindernissen voor hun kind weg te vegen. Zo kunnen ze docenten belagen met speciale eisen voor het kind.

Verschillende studies tonen aan dat een curlingopvoeding niet optimaal is. Zo hebben kinderen meer moeite om met conflicten om te gaan, en een verhoogd risico om in zichzelf gekeerd of depressief te worden.

In een Zweeds onderzoek uit 2015 toonden onderzoekers aan dat tieners die opgevoed werden door toegeeflijke ouders meer kans hadden om alcohol te gaan drinken dan tieners die een gezaghebbende opvoeding kregen.

De kinderen van toegeeflijke ouders hadden ook meer kans om te gaan roken en te experimenteren met hasj en andere drugs.

De verklaring is waarschijnlijk dat de kinderen zelfdiscipline ontberen, onrealistische eisen stellen en onzeker worden als ze op eigen benen moeten staan.

De lijn tussen een gezaghebbende en toegeeflijke opvoeding is echter dun, want het kan moeilijk zijn om te bepalen wanneer welwillende ouders zo veel hulp bieden dat ze hun kind in feite de verantwoordelijkheid ontnemen.

Stel bijvoorbeeld zijn dat een kind moeite heeft met wiskunde en de opgaven niet kloppend krijgt, ook al hebben de ouders alsmaar uitgelegd hoe de opgaven gemaakt moet worden.

Ze staan dan voor de keuze het kind naar school te sturen met een onjuiste oplossing waar het zelf op gekomen is, of met een juiste oplossing die de ouders hebben gedicteerd zonder dat het kind die begrepen heeft.

De toegeeflijke ouders willen het kind meestal beschermen en voorkomen dat het op school faalt. Zij zullen dus de juiste oplossing dicteren. Gezaghebbende ouders daarentegen zullen kinderen zeggen dat ze van hun fouten moeten leren en ze met de verkeerde oplossing naar school sturen.

De laatste keuze kan moeilijk zijn, maar lijkt op de lange duur het beste voor het kind te zijn.

Ondanks de nadelen van de curlingmethode beschouwen onderzoekers deze als de op één na beste van de opvoedmethoden. Die is dus beter voor kinderen dan de autoritaire aanpak. En daar is een goede reden voor.

Zorgzaamheid zit in het DNA

Curlingouders zijn in elk geval liefdevol en aandachtig, en geven veel om het welzijn van hun kind. En dat maakt diepe indruk op het kind.

Een veilige omgeving, lieve woorden, een knuffel of een verhaaltje voor het slapengaan veroorzaken een stortvloed van het zogeheten liefdeshormoon oxytocine in het kind. Dit hormoon komt vrij uit de hersenen en beïnvloedt een aantal organen, waaronder de hersenen zelf.

Het resultaat is een gevoel van vreugde en vertrouwen dat zo diep in de cellen van het kind verankerd zit – via chemische veranderingen in het DNA – dat het een leven lang kan meegaan en zelfs aan de volgende generatie kan worden doorgegeven.

In de wirwar van verschillende opvoedtips is er dus één vuistregel die nooit faalt: zorg dat je kind zich geliefd voelt.