Probeer jezelf eens van buitenaf te beschouwen. Je zit misschien in een luie stoel te lezen, maar hoe zit je? En hoe komt het dat je nu juist dit artikel bent gaan lezen?
Ga eens na welke keuze jou tot dit moment bracht. Nam je gaandeweg een paar actieve beslissingen of ging alles gewoon automatisch?
En als je een actieve keuze maakte, hoe kwam je daar dan toe?
De belangrijkste vraag is misschien of je handelingen voortkomen uit een vrije wil – of puur en alleen uit de onbewuste processen in je hersenen.
Met een vrije wil had je andere keuzes kunnen maken dan je deed, en de meeste mensen zouden zeggen dat ze die optie inderdaad hebben. Maar de wetenschap denkt er anders over.
De vrije wil in klassieke zin is zo goed als dood.
Hersenwetenschappers hebben ontdekt dat je keuzes het resultaat zijn van elektrische activiteit in de hersenen, die de natuurkundewetten volgt en daar niet van kan afwijken.
De vrije wil in de klassieke zin is dus zo goed als dood, en wetenschappers gaan nu na of het zin heeft om nog een draai aan het concept te geven.
In elk geval duiden vele onderzoeken erop dat het idee van een vrije wil het gevolg is van een consequent doorgevoerde illusie.
De wetenschappers begrijpen nu bijna hoe de hersenen deze waan creëren – en kunnen nu al je gevoel van controle over je eigen lichaam manipuleren.
Eerherstel voor oude theorie
In 1985 voerde de Amerikaanse neuroloog Benjamin Libet een experiment uit dat sindsdien centraal staat in de discussie over vrije wil.
Libet vroeg een aantal van zijn studenten hun hand te bewegen wanneer ze maar wilden, terwijl hij hun hersengolven mat met EEG-apparatuur.
Een halve seconde voordat hun hand bewoog, waren in de metingen al karakteristieke hersengolven, ‘bereidheidspotentialen’, te zien, die erop duiden dat de hersenen de beweging voorbereiden.
Maar pas 350 milliseconden later hadden de proefpersonen het idee dat ze de beslissing hadden genomen om hun hand te bewegen.
De conclusie was dat de hersenen de beslissing onbewust namen en daarna hun eigenaar wijsmaakten dat het een bewuste keuze was.
Libets resultaten zijn sindsdien door andere onderzoekers bevestigd, maar de interpretatie van het experiment staat nog ter discussie.
De hersenen creëren een vals gevoel van controle
Je hebt zin in koffie, dus besluit je een slok te nemen. Je voelt volledige controle – maar dat is een illusie. Toen je je keuze maakte, hadden je hersenen de handeling al lang in gang gezet.
Frontaalkwabben creëren zin in koffie
Voor in de frontaalkwabben ontstaat de wens om koffie te drinken. De wens is gebaseerd op signalen uit diverse hersengebieden, zoals de hypothalamus, het dorstcentrum. De frontaalkwabben verzamelen alle informatie en beginnen zonder dat je het weet te plannen hoe ze de beweging moeten uitvoeren.
De grafiek laat zien hoe bewust de gedachte is. De gedachte wordt pas bewust als ze boven de horizontale witte lijn komt.
Hersenen maken een afweging
Als je eenmaal zin in koffie hebt, maken de hersenen de afweging of ze iets gaan doen om het verlangen te vervullen of er niet eens aan gaan beginnen. Die afweging vindt plaats in netwerken verbonden met de zogeheten cortex cingularis anterior, en als je je er al van bewust bent, dan nog kun je de uitkomst van de afweging niet veranderen.
Hersenschors bestuurt je hand
Als je hersenen aan het verlangen naar koffie willen voldoen, stuurt de cortex cingularis anterior een bericht naar de motorische schors boven in de hersenen. Die stuurt elektrische signalen door de ruggengraat naar je spieren, waardoor je armen omhoog gaan en je handen naar je koffiekop reiken.
Pariëtaalkwab creëert illusie van beslissing
Pas als je je hand naar de kop uitsteekt, ontstaat er een bewust gevoel dat je het besluit hebt genomen om koffie te drinken. Dit gevoel ontstaat in de precuneus, een hersengebied in de pariëtaalkwabben, en zonder dat zou je het gevoel hebben dat iemand anders je hand naar de koffie leidde.
Volgens veel onderzoekers duiden Libets bereidheidspotentialen niet op een vast besluit in de hersenen, maar op ruis, die alleen bijdraagt aan de beslissing.
Psycholoog en neuroloog Aaron Schurger voerde in 2020 een variant van Libets experimenten uit om deze nieuwe vertolking van zijn resultaten te testen.
Hij leerde een algoritme onderscheid te maken tussen typen hersengolven en ontdekte dat bereidheidspotentialen sterk verschilden van willekeurige ruis. Het experiment ondersteunt dus Libets oude theorie.
Of onze beslissingen worden genomen terwijl of voordat we ons ervan bewust worden, bepaalt echter niet of we een vrije wil hebben.
De kwestie van de vrije wil gaat veel dieper – tot aan de meest elementaire wetten van het heelal.
Je keuzes liggen vast
Isaac Newton bezorgde ons in 1687 een nieuwe kijk op de wereld. Hij stelde drie wetten op over de beweging van lichamen die gelden voor alles in het heelal.
Het gevolg is dat we in principe de hele toekomst van het heelal tot in het kleinste detail zouden kunnen voorspellen.
Een klassieke uitleg van Newtons wetten maakt gebruik van biljartballen. Als we de snelheid, massa en positie van de ballen vooraf kennen, kunnen we hun beweging tot in de eeuwigheid voorspellen.
De toekomst van de biljartballen ligt dus van meet af aan vast.
De toekomstige bewegingen van biljartballen zijn vastgelegd door de natuurwetten. De activiteiten in je brein gehoorzaamt diezelfde wetten.
Al zijn Newtons wetten ingehaald door die van Einstein, het punt is hetzelfde. En omdat onze gedachten in wezen het resultaat zijn van botsingen van microscopisch kleine biljartballen – atomen – moeten onze keuzes vanaf het begin van het heelal al vastliggen.
Als dat klopt, dan kan er geen vrije wil zijn.
Maar klopt dat wel? Sommige geleerden hebben getracht het begrip vrije wil te redden met behulp van de complexiteitstheorie, die stelt dat een geheel meer kan zijn dan de som der delen.
Het idee is dat een vrije wil best kan ontstaan als de atomen in onze hersenen de natuurkundewetten volgen – net zoals complexe weersverschijnselen voortkomen uit veel simpelere fenomenen, zoals twee botsende luchtmoleculen.
Maar de complexiteitstheorie verandert niets aan het feit dat weersverschijnselen, of onze gedachten, al vastliggen; ze stelt alleen dat ze in de praktijk onvoorspelbaar zijn.
De kwantummechanica is een andere potentiële reddingsboei. Volgens deze theorie zijn sommige gebeurtenissen willekeurig. Zelfs als we alles over het heelal wisten, zouden we ze niet precies kunnen voorspellen.
Volgens sommige onderzoekers kunnen dergelijke willekeurige kwantumverschijnselen de elektrische signalen in onze hersenen beïnvloeden, en dan liggen onze gedachten dus niet al vast.
Maar is de vrije wil daarmee gered? Integendeel. Als onze keuzes door toeval worden bepaald, verliezen we de invloed op onze toekomst al helemáál.
Wetenschap redt de vrije wil
De natuurkundewetten druisen tegen het klassieke idee van de vrije wil in, maar volgens veel wetenschappers moeten we het begrip opnieuw definiëren.
Ze vinden niet dat het bestaan van een vrije wil betekent dat we de loop van het heelal kunnen veranderen – alleen dat we zelf onze keuzes maken.
Je zou niet voorkomen kunnen hebben dat je dit artikel leest, maar je keuze was wel het resultaat van je eigen ervaringen en gevoelens. Je hebt er waarschijnlijk voor gekozen omdat je al graag over wetenschap las.
Iemand anders zou misschien iets anders kiezen omdat hij of zij in andere omstandigheden verkeert.
Je keuzes zijn gevormd door wie je bent.
Het maakt met andere woorden niet uit of onze keuzes al vastlagen of niet, en of we ons ervan bewust worden lang nadat de hersenen ze hebben gemaakt; ze worden nog steeds gevormd door wie we zijn.
Deze versie van de vrije wil strookt met de natuurkundewetten. Maar zo zien de meeste mensen de vrije wil niet. We denken dat we de toekomst wel degelijk kunnen veranderen. En wetenschappers begrijpen bijna hoe de hersenen deze illusie creëren.
Stroomstootjes herscheppen illusie
Twee hoofdelementen van de vrije wil zijn de wens of de wil om een handeling uit te voeren en het gevoel daar zeggenschap over en verantwoordelijkheid voor te hebben.
In 2018 wilde de Amerikaanse neurowetenschapper Michael Fox weten hoe de hersenen deze elementen creëren en ons zo een ervaring van vrije wil geven.
Fox onderzocht de hersenen van 78 patiënten met stoornissen waardoor ze de wil óf de verantwoordelijkheid voor hun handelingen niet goed kunnen voelen.
28 van de patiënten leden aan akinetisch mutisme, waardoor ze niet konden praten of bewegen – niet omdat ze verlamd waren, maar gewoon omdat ze niet de wil hadden om dat te doen.
Deze patiënten hadden beschadigingen in delen van de hersenen die verbonden zijn met de cortex cingularis anterior, die als een diepe plooi in de frontaalkwabben ligt.
De overige 50 patiënten hadden het alien-handsyndroom, waarbij één hand een eigen wil lijkt te hebben en niet door de patiënt te sturen valt.
Bij deze patiënten was het hersenletsel gekoppeld aan netwerken rond de precuneus, een hersengebied achter in de pariëtaalkwab.
Elektromagnetische stimulatie kan iemands gevoel van vrije wil veranderen.
De resultaten laten zien dat de cortex cingularis anterior de wens creëert om een handeling uit te voeren, en pas als de hersenen die in gang hebben gezet, geeft de precuneus ons het gevoel er zeggenschap over te hebben – en het idee dat we iets anders hadden kunnen doen als we dat hadden gewild.
En Michael Fox’ conclusies worden geschraagd door een ander type experiment.
Elektrische stimulatie van de netwerken die Fox heeft gevonden, blijkt de ervaring van een vrije wil te kunnen beïnvloeden.
In sommige gevallen bewogen de proefpersonen door die stimulatie bijvoorbeeld hun armen zonder dat ze daarvoor enige verantwoordelijkheid voelden.
In andere gevallen bezorgden de onderzoekers de proefpersonen de wens om een handeling uit te voeren of zelfs het gevoel dat ze die daadwerkelijk hadden uitgevoerd – al had hun lichaam helemaal niet bewogen.
De hersennetwerken houden je dus voor de gek waar je bij staat. En dat doen ze constant. Je bewuste zelf denkt zeggenschap te hebben over handelingen die tot stand komen door onbewuste signalen in de hersenen – die weer door de onvermijdelijke natuurkundewetten worden geregeerd.
DOE DE TEST: Je hersenen zijn onvoorspelbaar
De Amerikaanse computerwetenschapper Scott Aaronson ontwikkelde een programma dat jouw handelingen kan voorspellen. Je moet gewoon wat op de D- en F-toetsen op je toetsenbord rammen.
Jij bepaalt wanneer je welke toets indrukt, dus alleen jij kunt weten welke de volgende wordt. Toch voorspelt het programma je handelingen tot 70 procent nauwkeurig – veel meer dan de 50 procent waarop het programma zou uitkomen als je handelingen onvoorspelbaar waren.
De oorzaak is dat je onbewust een bepaald patroon volgt – en het algoritme leert dit binnen enkele seconden kennen.
Het programma werkt het best op een computer – niet op een smartphone – en je vindt het hier.
Het artikel kwam oorspronkelijk uit in 2020.