Wetenschappers systematiseren intelligentie

Het team hoopt met zo’n systeem van intelligentie te kunnen voorspellen welke vaardigheden je bij een bepaalde soort kunt verwachten en wat er nodig is om een dier intelligent te noemen.

Apen spelen vals bij spiegeltest

In het algemeen zien we intelligentie als het vermogen om adequaat te reageren op de omgeving, problemen op te lossen en nieuwe kennis te verwerven.

Maar zelfs bij mensen kan het lastig zijn om met een IQ-test pure intelligentie te meten. En bij dieren nog meer, omdat we intelligentie alleen indirect kunnen bestuderen via hun gedrag.

Gedragswetenschappers zien veel in spiegeltests, waarbij een verdoofd dier een teken op het voorhoofd krijgt. Als het later wakker wordt, wordt het voor een spiegel gezet.

Als het dier probeert het teken weg te krijgen door bijvoorbeeld over zijn kop te wrijven, mag je aannemen dat het dier weet dat het zichzelf in de spiegel ziet, en dus een vorm van zelfbewustzijn heeft. Dat wordt traditioneel beschouwd als een basiscomponent van hogere intelligentie.

Kinderen vanaf anderhalf jaar slagen voor deze proef, maar ook mensapen, dolfijnen, olifanten en eksters.

Maar in 2017 hielden resusapen een Chinees onderzoeksteam voor de gek. Normaal zakken resusapen voor deze test, en zo ook in het Chinese onderzoek. Maar als ze werden beloond voor het aanraken van het teken op hun kop, hadden ze het trucje in een paar weken onder de knie.

Dit wijst erop dat resusapen misschien wel weten dat ze in de spiegel kijken, maar het teken op hun kop niet storend vinden. Zo zouden er veel meer soorten kunnen slagen voor de spiegeltest, en kan de lijst van intelligente dieren mogelijk veel langer zijn dan we denken.

Met de spiegeltest als lakmoesproef voor intelligentie staan wetenschappers weer met lege handen bij het definiëren van intelligentie bij dieren.

Systeem koppelt gedrag en brein

Dieren vertonen ook andere gedragingen die kunnen worden gezien als een uiting van intelligentie. Zo kunnen inktvissen leren hoe ze een schroefdeksel moeten openen om een lekkernij te pakken, en gooien kraaien stenen in een buis met water, zodat het waterniveau stijgt en een lekker hapje binnen bereik komt.

Maar inktvis en kraai kunnen geen van beide wat de ander kan, waardoor het lastig te bepalen is welk dier slimmer is.

Er is dus een nieuwe, heldere definitie nodig die vertelt wanneer een dier slim is en wat het ene dier intelligenter maakt dan het andere. Dat is de uitdaging die Andrew Barron van Macquarie University in het Australische Sydney aangaat.

Barron leidt Diverse Intelligences, het interdisciplinaire onderzoeksteam dat intelligentie wil onderbrengen in een systeem. Als neuro-etholoog bestudeert hijzelf het verband tussen het gedrag van dieren en hun zenuwstelsel.

Volgens Barron is dat de sleutel tot een periodiek systeem van intelligentie.

Hij denkt dat de specifieke intelligente kenmerken van elk dier verband houden met zijn omgeving en levenswijze. Zelfs relatief primitieve dieren als bijen kunnen daarmee intelligente wezens zijn.

Volgens Barron hebben de hersenen in de loop van de evolutie van dieren een aantal intelligente eigenschappen ontwikkeld – bijvoorbeeld het vermogen om te leren, te tellen of te plannen.

Sommige van die eigenschappen zijn misschien nuttig voor het ene dier, maar niet voor het andere, dat het moet hebben van heel andere kenmerken. Zo hebben de intelligente eigenschappen van dieren te maken met wat ze moeten kunnen.

Maar hoewel die dierenvaardigheden willekeurig verdeeld lijken, denkt Barron dat intelligentie net zo systematisch kan worden geordend als de elementen in het periodiek systeem. Om tot een tabel van intelligentie te komen, willen hij en zijn team een patroon vinden in het verband tussen verschillende intelligente eigenschappen en de hersenstructuur.

Barron kijkt hierbij welke anatomische details van invloed zijn op de snelheid en efficiëntie waarmee de hersenen werken.

Als zenuwsignalen door dikke zenuwbanen gaan, denkt het dier waarschijnlijk sneller dan wanneer de zenuwbanen dun zijn. Op dezelfde manier kunnen dieren met een dikkere hersenschors en meer neuronenverbindingen naar verwachting complexere problemen oplossen.

Een degelijke samenwerking tussen gespecialiseerde hersencentra draagt ook bij aan een efficiënter en veelzijdiger brein, dat meerdere taken aankan.

Dieren hebben vele soorten hersenen en zenuwstelsels – van zeeanemonen en kwallen zonder hersenen via insecten en wormen met een piepklein brein tot zoogdieren met hersenen die zo groot zijn als die van ons.

Door de evolutie worden echter niet alleen de zenuwstelsels en hersenen van dieren complexer, maar ook hun gedrag.

Andrew Barron en zijn team proberen deze eigenschappen – hersenstructuur en intelligent gedrag – te combineren tot één systeem, net zoals de elementen in het periodiek systeem zijn gerangschikt in horizontale rijen volgens hun elektrische eigenschappen en in verticale kolommen volgens hun chemische kenmerken.

Chimpansee weet het beter

Zoals het periodiek systeem ons op het spoor heeft gezet van nieuwe elementen, zo zou een systeem voor intelligentie ook verrassende inzichten kunnen opleveren.

Wij nemen bijvoorbeeld meestal aan dat wij de intelligentste wezens op aarde zijn, maar dat is niet per se de waarheid. We definiëren intelligentie immers vanuit een menselijk oogpunt.

Dieren leven echter in een heel andere realiteit dan wij en kunnen specifieke vaardigheden hebben die zijn aangepast aan hun manier van leven.

Denk maar aan de vleermuis en haai, die zich oriënteren via respectievelijk echolocatie en elektroreceptie. Zij ervaren de wereld daardoor op een manier die wij ons niet eens kunnen voorstellen.

En wij mensen zijn qua intelligentie al eens verslagen op ons eigen terrein. Dat gebeurde in 2007 aan de universiteit van Kyoto in Japan in een wetenschappelijk gecontroleerd duel tussen chimpansee Ayumu en een groep studenten.

Aap en mensen speelden een speciale versie van memory, waarbij het erom ging de plek te onthouden van getallen die kort op een scherm te zien waren.

Ayumu vaagde de studenten weg bij de geheugentest en onthield 80 procent van de getallen, terwijl de studenten slechts 40 procent scoorden.

Ondanks deze nederlaag is Andrew Barron er stellig van overtuigd dat wij een prominente plaats zullen krijgen in het periodiek systeem van intelligentie als dat eenmaal voltooid is. Maar hij weet ook zeker dat we er heel wat van kunnen leren – niet alleen over de intelligentie van dieren, maar ook over die van onszelf.