Als een groep bavianen wordt gevoerd, gaan de exemplaren die het hoogst in de hiërarchie staan er altijd met het lekkerste hapje vandoor.
Dat geldt ook voor veel andere dieren, zoals leeuwen, resusapen en mandrils. En dat is geen toeval. Bij deze diersoorten hebben de machtigste leden van de groep namelijk het recht aan hun kant en kunnen ze pakken wat ze willen. Macht geeft rechten.
Zo is het niet bij de mens. Het komt weleens voor dat iemand zich niet aan de regels houdt en met dreigementen iets bemachtigt waar hij eigenlijk geen recht op heeft. Maar in principe heeft de menselijke soort zeer geavanceerde spelregels voor wat rechtvaardig en redelijk is, en we hoeven niet bij elk individueel geval eerst te bespreken of het al dan niet rechtvaardig is.
Ultimatumspel straft valsspeler
De verfijnde spelregels vormen een onuitgesproken premisse voor vrijwel elk menselijk contact. En pas als iemand de spelregels breekt, beseffen we welke normen voor rechtvaardigheid we hanteren.
Jill Byrnit is (mede)auteur van diverse vakboeken en wetenschappelijke artikelen over sociale relaties bij mensen en andere primaten.
Deze normen zijn wetenschappelijk onderzocht met behulp van de speltheorie. Deze spellen zijn oorspronkelijk gemaakt voor economische experimenten, maar worden nu ook veel gebruikt binnen de psychologie en de biologie om verdelingsmechanismen bij mensen te bestuderen.
Een van de spellen is het ultimatumspel. Daarbij neem jij als proefpersoon plaats in een wachtkamer.
Op een gegeven moment komt de spelleider binnen. Hij geeft je 100 euro en vertelt dat er in de wachtkamer naast je nog een proefpersoon zit.
De spelleider legt uit dat jullie het geld moeten delen, en dat jij moet bepalen hoeveel ieder van jullie krijgt. Ook zegt hij dat je de andere proefpersoon niet zult ontmoeten.
Als de andere proefpersoon het bedrag accepteert, verdelen jullie het geld zoals jij hebt bepaald. Maar accepteert de proefpersoon het bedrag niet, dan krijgen jullie geen van beiden iets.
Hoeveel geld bied je de andere proefpersoon aan?
De meeste mensen bieden de andere proefpersoon ongeveer de helft van het bedrag aan. Als jij de ontvangende proefpersoon bent, en de verdeler biedt je minder dan 20 procent van het totaalbedrag aan, zul je je zo onrechtvaardig behandeld voelen dat je nee zegt.
Het rechtvaardigheidsgevoel is mogelijk een aangeboren instinct bij de mens.
Maar waar komt deze focus op rechtvaardigheid vandaan? Het ultimatumspel is gespeeld in uiteenlopende culturen als de westerse industriële samenleving, de agrarische samenleving en de jager-verzamelaarsamenleving, en in alle gevallen komen de resultaten sterk overeen.
Andere apen hebben dezelfde principes
Het rechtvaardigheidsgevoel lijkt dus diep verankerd te zijn in de menselijke soort en los te staan van specifieke culturen. Er zijn zelfs wetenschappelijke aanwijzingen dat het rechtvaardigheidsgevoel een aangeboren instinct is bij de mens.
In elk geval zijn er indicaties dat het rechtvaardigheidsgevoel ook bij een aantal verwante primaten aanwezig is.
Meer dieren zijn rechtvaardig
Gulle vleermuizen krijgen meer bloed
Vampiervleermuizen leven van bloed en gaan dood als ze twee dagen geen bloed krijgen. Toch delen de vleermuizen naar hartenlust bloed met elkaar. Uit onderzoek blijkt dat gulle gevers meer bloed krijgen als ze het nodig hebben dan gierigaards.
Gaai kiest rechtvaardige partners
Speltheorie is ook toegepast bij blauwe gaaien. De vogels spelen tegen een fictieve speler die altijd eerlijk deelt, of tegen eentje die dat nooit doet. De vogels werken alleen consequent samen met de rechtvaardige tegenspeler.
Chimpansees delen eerlijk
Bij makaken en mandrils mag een dier dat hoger in de hiërarchie staat altijd eten afpakken van soortgenoten. Maar bij chimpansees en bonobo’s is het dier dat als eerste bij het eten is de eigenaar. Hoger geplaatste apen moeten erom bedelen.
In een opzienbarend Amerikaans experiment is onderzocht hoe Zuid-Amerikaanse kapucijnapen op onrechtvaardigheid reageren. De apen zaten elk in hun eigen kooi, maar konden elkaar wel zien.
De apen hadden vooraf geleerd dat ze een steen konden ruilen tegen een stuk komkommer – een vrij saai hapje voor een kapucijnaap. Het experiment begon, en de apen ruilden hun steen tegen komkommer. Maar toen veranderde er iets: een van de apen kreeg opeens in ruil een heerlijk sappige druif.
De onderzoeksleider ging naar de volgende kooi. Deze aap werd echter niet beloond met een lekkere druif, maar kreeg het gebruikelijke suffe stukje komkommer. Hoe reageerde de aap?
Niet zo goed. Ze wilde het stukje komkommer niet eens opeten en gooide het terug naar de onderzoeksleider om de boodschap duidelijk te maken.
Video: Aap protesteert tegen oneerlijkheid
Zuid-Amerikaanse kapucijnapen reageren als ze zich onrechtvaardig behandeld voelen. De aap links protesteert en rammelt aan de kooi als ze niet net als haar buurvrouw een druif krijgt.
Het experiment is later herhaald met onze naaste verwant de chimpansee, met hetzelfde resultaat.
Kapucijnapen, chimpansees en mensen gaan er geen van alle mee akkoord om onrechtvaardig te worden behandeld. Ze worden zelfs zo boos dat ze liever helemaal niets krijgen dan een onrechtvaardig aandeel.
Charles Darwin bedacht in 1872 al waarom het logisch zou zijn dat de moraal een biologische oorsprong heeft.
Als groepsdieren moeten kunnen samenleven, moeten er basale verdelingsmechanismen bestaan om ervoor te zorgen dat de acties van een individu niet alleen ten goede komen aan het individu zelf.
Anders is de prijs om bij een groep te horen zo hoog dat je beter alleen kunt leven. Op die manier heeft evolutionaire selectiedruk gezorgd voor de bouwstenen van wat we nu het rechtvaardigheidsgevoel noemen.