Veel Noord-Europese havens aan de Atlantische Oceaan zouden normaliter in de winter dichtvriezen en veel gewassen zouden op onze breedtegraden helemaal niet meer kunnen groeien.
Dankzij de Golfstroom krijgen de Noord-Atlantische gebieden echter een gematigd klimaat, want er wordt warm water aangevoerd uit de Golf van Mexico.
Maar de behaaglijke verwarming dreigt finaal uit te vallen.
De gemiddelde temperatuur kan in West-Europa zowel in de zomer als in de winter 3 °C gaan dalen, blijkt uit een wetenschappelijk artikel van een klimaatwetenschapper van het Duitse Potsdam-Instituut, gepubliceerd in Nature Climate Change.
De dreiging is het grootst in Noord-Europa met een mogelijke temperatuurdaling van wel 10 °C, maar de hele wereld zal er de gevolgen van ondervinden als de conclusies van het rapport juist zijn.
Ondanks de sombere vooruitzichten is er – waarschijnlijk – nog tijd om het cruciale circulatiesysteem te redden.
150 jaar zoutwatergegevens melden de Golfstroom ziek
Door alle oceanen loopt een cyclus van zeestromen die wordt aangedreven door warmte en het zoutgehalte van het water.
De verschillen creëren een gelaagdheid van zeewater met verschillende dichtheden, waardoor enorme watermassa’s worden rondgepompt.
Zeestroom warmt Noord-Europa op
De Golfstroom is een warme oppervlaktestroom die van de oostkust van de VS dwars over de Atlantische Oceaan naar Noord-Europa trekt. Onderweg geeft het verdampende water warmte af, die met de wind over Europa waait.
Door de verdamping wordt de stroom zo zout en zwaar dat hij bij Groenland wegzakt en een koude onderstroom vormt, die dan naar Antarctica gaat. Hier mengt het water zich met andere stromen, waarna het weer opstijgt en opnieuw wordt verwarmd.
1) Vanaf de Golf van Mexico trekt de warme zeestroom om Florida en steekt dan de oceaan over.
2) De noordelijke tak van de Golfstroom gaat naar Noorwegen. Veel warm water verdampt onderweg, wat leidt tot warme wind boven Noord-Europa. De stroom wordt geleidelijk zouter naarmate er meer water verdampt.
3) Na de Noordelijke IJszee gaat de stroom weer zuidwaarts. Bij Groenland is het water zo zwaar van het zout dat het zakt en in de diepzee een koude onderstroom vormt.
4) De onderstroom gaat naar het zuiden, tot bij Antarctica.
5) Na enige tijd stijgt de stroom weer en gaat hij naar het noorden. Het water neemt op weg langs de evenaar veel warmte op.
6) Het zware zoute water dat zakt, werkt als een pomp voor de Golfstroom en vooral de Noord-Atlantische Stroom, die dan tot ver in het noorden komt. Maar smeltwater van het Groenlandse ijs heeft een koude zoetwaterplas in het gebied gecreëerd.
Het lichte zoete water vermengt zich met het zoute water, dat daardoor niet kan zakken. Dit ondermijnt de Noord-Atlantische Stroom.
7) Het OSNAP-netwerk: In dit gebied meet een nieuw netwerk van boeien de kracht van de zeestroom. Hieruit blijkt dat de Golfstroom langzaam stagneert.
Zolang de juiste temperaturen en een stabiel zoutgehalte van het mondiale distributiesysteem worden gehandhaafd, blijft de zogeheten thermohaliene circulatie vanzelf doorgaan.
Maar zonder het juiste evenwicht valt de stroom volledig stil en wordt het noordelijk halfrond in kou gehuld.
In februari 2021 bleek uit onderzoek dat de stroming in de Golfstroom trager was dan in de voorgaande 1600 jaar.
Een onderzoek dat inzoomt op de afgelopen eeuw, waarschuwt dat de circulatie volkomen instabiel is – en dus tekenen van instorting vertoont.
Het onderzoek is een inventarisatie van de gegevens van de laatste 150 jaar van de Atlantische Oceaan, met inbegrip van bodemlagen en ijskernboringen, en het zoutgehalte en de zeespiegel, die de temperatuur van het zeewater aangeven, worden onder de loep genomen.
Uit het overzicht blijkt dat het natuurlijke pompsysteem uit evenwicht is geraakt, vooral in de laatste 20 jaar, na een kleine eeuw van stabielere omstandigheden.
Volgens de onderzoeker wijst de instabiliteit erop dat de Golfstroom op het punt staat om van zijn huidige sterke fase om te slaan in een zwakke fase, waarmee er een einde kan komen aan ons gematigde klimaat.
De verzwakte stroming is volgens de onderzoeker vooral te wijten aan de instroom van grote hoeveelheden gesmolten zoet water, waardoor het zoute water wordt verdund en een onevenwichtige situatie ontstaat.
Gesmolten ijs verzwakt bijvoorbeeld de zogeheten Groenlandpomp, die de Golfstroom aandrijft doordat zwaar, afgekoeld zout water bij de zuidpunt naar beneden zakt.
Wanneer dit water vermengd raakt met gesmolten zoet water en dus minder zout wordt, zinkt het niet meer.
De studie plaatst de Golfstroom dus op de lijst van klimaatsystemen die mogelijk te maken krijgen met een onomkeerbaar omslagpunt met verstrekkende gevolgen.
Noord- en West-Europa, Groot-Brittannië en Noord-Amerika kunnen getroffen worden door stormen, een stijgende zeespiegel, bevroren havens en door vorst beschadigde oogsten.
Maar ook de moessonregens, die van cruciaal belang zijn voor de voedselvoorziening van miljarden mensen, het Amazonewoud en de ijskap van Antarctica zouden eronder kunnen lijden.
Het effect zal niet onmiddellijk merkbaar zijn, maar zal in de loop van tientallen jaren geleidelijk verergeren.
Groenlandpomp kan nog gered worden
De kritieke toestand van de circulatie heeft de laatste jaren herhaaldelijk de krantenkoppen, gehaald, maar wetenschappers kunnen nu nog niet zeggen wanneer de Golfstroom zal instorten.
Volgens het VN-klimaatpanel wordt geschat dat in een gematigd scenario de Golfstroom vanaf 1990 nog ongeveer drie eeuwen zal blijven bestaan – maar ook dat het toenemende smelten van de Groenlandse ijskap een zeer grote onbekende factor is.
In het beste geval kan de Golfstroom nog worden gered als we er met een massale wereldwijde inspanning in slagen de uitstoot van broeikasgassen – hoofdzakelijk CO2, methaan en distikstofoxide – die de oorzaak zijn van de stijgende temperaturen op aarde, te verminderen.
Satellietbeelden laten de stroom in de Golf van Mexico en langs de oostkust van de VS zien.
De Golfstroom is wel vaker verzwakt
Sinds 2000 voeren klimaatonderzoekers een verhit debat over de veranderingen in de Golfstroom: zijn ze veroorzaakt door de mens of door natuurlijke variaties?
Bij een natuurlijke verzwakking kan de Golfstroom zich binnen enkele decennia herstellen. Maar is de verzwakking een gevolg van de opwarming van de aarde en het smeltwater, dan kan de warme zeestroom nog verder afnemen naarmate het ijs op Groenland smelt.
Sinds het einde van de laatste ijstijd, ongeveer 11.700 jaar geleden, draaien de Atlantische stromen als een goed geoliede machine, maar met één uitzondering – de vorige keer dat de Golfstroom danig verzwakt was.
8200 jaar geleden stroomde er veel smeltwater van de ijstijdkappen naar twee gigantische meren op het vasteland van Noord-Amerika. Toen een wal doorbrak, stroomde het smeltwater van de meren naar de Noord-Atlantische Oceaan.
Door de plotselinge toevoer van zoet water stokte de Diepzeepomp, wat tot een temperatuurdaling van 1 tot 5 °C leidde. Zo werd het in Groenland binnen 20 jaar 3,3 °C kouder, en de kou hield nog 150 jaar aan. Toen er weer beweging in de zeestromen kwam, werd het warmer.
De zeecirculatie kwam pas echt op de agenda toen de ijskappen rond het jaar 2000 slonken doordat ze sneller smolten dan aanvroren. Sindsdien heeft de ijskap gemiddeld 238 miljard ton zoet water per jaar in zee gestort.
In 2009 boette de Golfstroom voor het laatst fors in aan kracht. Dat leidde tot overstromingen in het oosten van de VS, waar de waterstand langs de hele kust steeg.