De sterrenhemel in januari 2021 – dit is je overzicht

Mercurius doet 88 dagen over een rondje om de zon, en de maximale elongatie kan zich daardoor meerdere keren per jaar voordoen.

Mercurius en Venus zijn de enige planeten die het beste te zien zijn tijdens een maximale elongatie, omdat ze dichter bij de zon staan dan de aarde.

Van de 88 officiële sterrenbeelden zijn er ook een paar het hele jaar te zien.

Dat komt doordat de sterren in deze sterrenbeelden zogeheten circumpolaire sterren zijn. Dat houdt in dat ze dicht op het noordelijke of het zuidelijke middelpunt van de beweging van de hemellichamen staan.

De sterrenbeelden die je in januari én de rest van het jaar kunt zien, zijn:

• Cassiopeia - Dit sterrenbeeld is makkelijk te vinden, want het lijkt op de letter W.
• Cepheus - Dit sterrenbeeld staat naast Cassiopeia, niet ver van de poolster Polaris.
• Kleine Beer - Kleine Beer bevat de poolster Polaris en lijkt sterk op de Steelpan van Grote Beer, alleen wijst het handvat omhoog in plaats van omlaag.
• Grote Beer - De Steelpan maakt deel uit van Grote Beer, dus als je dat herkenbare sterrenpatroon zoekt, ben je er al.
• Draak - Dit sterrenbeeld staat naast Cepheus en onder Kleine Beer.

De Orionnevel staat in het sterrenbeeld Orion, dat uit een serie heldere sterren bestaat. Met een afstand van 1344 lichtjaar is de Orionnevel de dichtstbijzijnde sterrennevel.

Daarom is er ook uitgebreid onderzoek naar gedaan. Astronomen hebben onder meer sterren ontdekt in de nevel met een wolk van stof en stenen eromheen, waar uiteindelijk planeten uit zullen ontstaan.

• Waar: In het midden van het sterrenbeeld Orion staan drie sterren op een lijn – de gordel van Orion – en vier sterren daaromheen vormen Orions voeten en schouders als een rechthoekig kader rond de gordel. De Orionnevel bevindt zich tussen de voeten en maakt deel uit van het zwaard van Orion.
• Wanneer: Ga ’s avonds ronde de dagen met nieuwe maan - 13 januari - naar buiten. Om 20.00 uur vind je de Orionnevel – tussen de gordel en voeten van Orion – boven de horizon op 20-25 graden op het zuidoosten.
• Zichtbaar: Op een plek zonder lichtvervuiling kun je de nevel met het blote oog waarnemen. Met een verrekijker of een telescoop zie hem echter beter.

Uit een onderzoek uit 2012 blijkt dat de Orionnevel mogelijk een zwart gat bevat. Dat zou zich bevinden in het middelpunt van de nevel, in de sterrenhoop Trapezium, die de felste sterren van de nevel bevat.

Duisternis laat kleuren zien

De donkere nachten van januari bieden een goede kans om het licht te zien dat de sterren uitzenden, want het noordelijk halfrond is van de zon afgekeerd, waardoor de sterren zeer helder zijn.

Uit de kleur van de sterren kun je hun temperatuur aflezen: de oudste en koudste sterren zijn roodachtig, de jongste en warmste blauwachtig.

Dit komt doordat het blauwe licht energierijker is dan het rode, en hoe heter een ster is, des te meer van dat blauwe licht hij zal uitzenden.

In januari kun je bijvoorbeeld het kleurverschil zien tussen de sterren Theta Coronae Borealis en Arcturus.

• Waar en wanneer: Om 6.00 uur vind je de sterren Theta Coronae Borealis en Arcturus halverwege de hemel op het zuidoosten. De eerste is 15.000 °C heet en daarom blauwig, en de tweede is een gigantische rode ster met een temperatuur van slechts zo’n 4000 °C.
• Zichtbaar: Zorg ervoor dat je vrij uitzicht hebt, zodat je het kleurverschil tussen de sterren duidelijk kunt zien. Dus ga naar buiten als het niet bewolkt is en vermijd lichtvervuiling van stad en verkeer. Neem een verrekijker en stel hem net niet scherp. De kleine, felle sterren zijn dan als iets grotere, vage lichtvlekken te zien, waardoor je hun kleur beter kunt waarnemen.

De temperatuur van sterren levert heel wat kennis op.

Door deze te vergelijken met de totale energie-uitstraling van de ster kunnen astronomen nagaan om wat voor soort ster het gaat en in welke fase van zijn levensduur hij verkeert.

Wanneer we de energie-uitstraling en temperatuur van de sterren in een diagram zetten, vallen de meeste in de zogeheten hoofdserie. Dat wil zeggen dat ze druk bezig zijn met de fusie van waterstof tot helium en in het midden van hun leven zitten.

De zogeheten superreuzen bevinden zich boven in het diagram. Ze hebben in hun kern alle waterstof verbruikt en zullen als supernova eindigen.

De wat kleinere zogeheten rode reuzen zullen op het laatst een planetaire nevel uitzenden en sterven als een witte dwerg.

De ster Sirius verzorgt een bonte lichtshow

De ster Sirius, die in het sterrenbeeld Grote Hond staat, is de helderste ster aan de hemel. Hij wordt ook wel de Hondsster genoemd en was door zijn helderheid vroeger een belangrijk
navigatiehulpmiddel voor zeelieden.

Sirius is zo goed te zien doordat zijn licht 25 keer zo fel is als dat van de zon, maar vooral doordat hij met een afstand van 8,6 lichtjaar een van de dichtstbijzijnde sterren is.

• Waar en wanneer: De ster staat laag aan de hemel in de avond rond 23.00 uur in januari. Door zijn lage positie wordt het licht beïnvloed door de lange weg door de atmosfeer, wat een bonte show oplevert. Zoek een plek met vrij zicht op het zuiden. Beweeg je blik vanaf de horizon langzaam naar boven, dan kun je Sirius zien als een felle vlek op circa 10-15 graden boven de horizon.
• Zichtbaar: Met een verrekijker kun je de kleurenshow goed zien. Als je ook de kleine Sirius B in het indrukwekkende sterrenstelsel wilt kunnen zien, heb je een telescoop nodig.

Sirius heeft een lichtsterkte, de zogeheten magnitude, van -1,46 en is daarmee lichtsterker dan Saturnus. De komende 60.000 jaar zal Sirius nog feller gaan stralen, omdat hij dichter bij het zonnestelsel komt.

Tweelingzusje van de Melkweg troont hoog aan de hemel

Het sterrenstelsel Messier 81 lijkt sprekend op dat van ons, de Melkweg.

Net als de Melkweg is Messier 81 een spiraalstelsel met miljarden sterren en een diameter van rond de 100.000 lichtjaar, en er zijn nog meer gelijkenissen.

Want net als de Melkweg geven de zogeheten spiraalarmen van Messier 81 grote hoeveelheden infraroodstraling af. Die straling is afkomstig van jonge sterren die stof aan de randen van het stelsel opwarmen.

• Waar en wanneer: De periode rond nieuwemaan op 13 januari is ideaal om Messier 81 te bekijken. Dan is het maanlicht zwak en staat het sterrenstelsel hoog aan de hemel. Rond 20.00 uur bevindt het stelsel zich zo’n 50 graden boven de horizon in noordoostelijke richting. Messier 81 bevindt zich inhet sterrenbeeld Grote Beer, vlak onder de Steelpan, die je als richtpunt kunt gebruiken.
• Zichtbaar: Door een telescoop van ten minste 6 inch kun je de felle stelselkern goed zien. Met een nog grotere telescoop komt de zwakkere spiraalstructuur tevoorschijn.

Messier 81 is het grootste sterrenstelsel in de zogeheten M81-groep, die in totaal 34 sterrenstelsels bevat.

Het grote stelsel is vanaf de aarde duidelijker te zien dan enig ander sterrenstelsel buiten onze eigen Lokale Groep.

Messier 81 neemt aan de nachtelijke hemel bijna evenveel plek in als de maan, maar zijn licht is zo zwak dat je het alleen met een verrekijker kunt zien.

Je zult het stelsel zien als een lichtbol. Als je meer details wilt zien, dan heb je een telescoop nodig, die onder meer de felle kern van Messier 81 aan het licht zal brengen.