Gagarin was de dood nabij

In de kazerne aan de rand van de stad Saratov in het zuiden van Rusland tuimelt de generaal uit bed en hij zoekt snel een kaart van de regio. Met potlood en liniaal verdeelt hij het gebied netjes in vierkanten, waarna hij zijn troepen verzamelt en ieder naar een eigen vak stuurt.

‘Kijk naar de lucht en let op alles wat ongewoon is,’ beveelt Stoetsjenko. Dan voegt hij er bijna onhoorbaar aan toe: ‘Er zal een man uit de lucht komen vallen.’

De troepen weten niet dat de man op wie ze wachten, kosmonaut Joeri Gagarin, op dat moment kampt met moeilijkheden die de aanstaande Russische triomf dreigen te veranderen in een verpletterende mislukking.

Boerenzoon wil vliegen

Joeri Gagarins ouders waren boeren in een landbouwcollectief, en de jongen groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog. Van kinds af aan was hij gefascineerd door vliegtuigen, maar toen de 16-jarige Joeri in 1950 uit huis ging, leek de hemel verder weg dan ooit: de tiener moest in de leer bij een staalfabriek in Moskou.

Hier blonk hij zozeer uit dat hij in 1951 een opleiding aan de technische hogeschool mocht volgen. Hij zou er echter geen vliegtuigen leren bouwen, maar het werkpaard van de landbouw: de tractor.

Een paar uur nadat Gagarin in Saratov uit de trein was gestapt, zag hij een bordje op een deur: AeroClub. Prompt meldde hij zich aan, en na zijn eerste lange dag met
lezingen haastte hij zich naar het vliegveld.

Aandachtig liet hij zijn blik glijden over een met canvas bekleed lestoestel, een Jak-18, en hij was er zo door in beslag genomen dat hij de instructeur van de vliegclub, Dimitri Martjanov, niet zag aankomen.

‘Wat dacht u van een vluchtje?’ vroeg de instructeur. En Gagarin ging de lucht in – hij zou zijn eerste keer achter de stuurknuppel nooit vergeten. Het toestel klom met 100 km/h naar 1500 meter hoogte en landde weer na enkele minuten.

‘Dat hebt u uitstekend voor elkaar. Je zou denken dat u dat al eerder had gedaan,’ prees instructeur Martjanov hem. ‘Tja, in mijn dromen vlieg ik al mijn hele leven,’ antwoordde Gagarin.

Raketprofeet inspireert Gagarin

Een van Joeri Gagarins favoriete vakken was natuurkunde. En toen zijn leraar een studiegroep organiseerde waarin de jongeren om de beurt een voordracht hielden, sprak de boerenzoon over de Sovjetwetenschapper Konstantin Tsiolkovski en diens onderzoek naar raketmotoren en ruimtereizen.

Tsiolkovski (1857-1935) was Gagarins grote voorbeeld, en de jonge student verslond de wetenschappelijke werken van de raketprofeet. Net als zijn held was Gagarin er zeker van dat de droom van de mens om ruimte in te nemen ooit zou uitkomen.

‘De mens kan niet eeuwig op aarde blijven. In zijn zoektocht naar licht en ruimte zal hij eerst de dampkring uit gaan en daarna de hele ruimte rond de zon veroveren,’ zo besloot Gagarin zijn voordracht.

Toen hij in het voorjaar van 1955 op zijn 21e zijn hogeschooldiploma haalde, was hij al aardig bezig om zijn pilotendroom waar te maken: Hij was geslaagd voor de theorie-examens bij zijn leermeester Martjanov, en toen hij op een juliavond van dat jaar stond te sleutelen aan het Jak-18-vliegtuig waarin hij al heel wat lesuren had doorgebracht, liet Martjanov hem solo vliegen.

Enkele minuten later steeg Gagarin op. Gelukzalig zat hij voor het eerst alleen in het vliegtuig, en hij cirkelde een keer rond het vliegveld, waarna hij de kist weer aan de grond zette. Een stralende jonge piloot meldde: ‘Het bevel is uitgevoerd.’

Sterrenstad is een uitdaging

Gagarin voltooide zijn technische studie, maar liet de ontwikkeling van tractoren aan anderen over en werd opgeroepen voor de Sovjetluchtmacht.

Na een training werd hij geplaatst op een luchtmachtbasis nabij de grens met Noorwegen. Hier bevond Gagarin zich toen er in oktober 1959 een mysterieus rekruteringsteam arriveerde. Wat de heren wilden, wist niemand, en van welke overheidsorganisatie ze waren bleef eveneens in het ongewisse. De raadselachtige gezanten wilden met geselecteerde piloten praten, onder wie Gagarin.

Het rekruteringsteam had alle papieren van de jachtpiloten bekeken en riep ze op voor informele gesprekken in groepen van 20. De vragen gingen over grote en kleine zaken: Hou je van vliegen, welke boeken lees je, wat doe je in je vrije tijd ?

Naarmate de dagen verstreken, slonk de groep. Onder de laatsten was Gagarin, die een grondig gezondheidsonderzoek onderging in een militair hospitaal in Moskou.

Na het medisch onderzoek veranderden de gesprekken met de afgevaardigden van karakter. Nu werd de piloten gevraagd wat ze ervan zouden vinden om in modernere toestellen te vliegen – en zouden ze iets heel nieuws willen uitproberen? Beduusd beantwoordde Joeri Gagarin het spervuur van vragen zonder te kunnen inschatten of het om een een helikopter of een gloednieuw type straaljager ging.

‘We hebben het over langeafstandsvluchten met raketten. Vluchten rond om de hele aarde,’ onthulde het geheimzinnige comité ten langen leste.

Uit 2200 straaljagerpiloten uit de gehele Sovjet-Unie werd de 26-jarige Gagarin voor een team van 20 aspirant-kosmonauten geselecteerd. In juni 1960 verkasten ze naar het trainingscentrum Zvyozdny Gorodok, 40 kilometer ten oosten van Moskou, later in het westen Sterrenstad genoemd.

In nieuwe faciliteiten werden de mannen getraind onder leiding van generaal Kamanin, wiens programma bestond uit zware fysieke inspanning, lange lezingen en praktische oefeningen in een modelruimteschip.

De aspiranten hadden het zwaar: in een drukkamer werden Gagarin en de anderen blootgesteld aan een extreem lage luchtdruk om te testen hoe ze reageerden op grote hoogte. In een centrifuge leerden ze enorme belastingen te weerstaan ​– hoe sneller de centrifuge draaide, hoe heviger de g-kracht waaraan ze werden blootgesteld.

xDoor de versnellingskrachten – waar kosmonauten mee te maken krijgen tijdens het opstijgen – kon het bloed wegtrekken uit hun hersenen, tot bewusteloosheid aan toe.

In de centrifuge kon Gagarin zijn ogen niet sluiten, had hij moeite met ademhalen en zag zijn gezicht er verwrongen uit. Maar bij de andere trainingshulpmiddelen van het ruimtecentrum, zoals de vibratiemachine en de warmtekamer, was dit nog kinderspel.

De vibratiemachine bootste de trillingen van het ruimteschip na. Een uur werd Gagarin door elkaar geschud, en in de warmtekamer moest hij wennen aan grote hitte en kou. Wanneer hij na een trainingsdag naar huis ging, naar zijn vrouw en dochtertje, was hij zo aan het eind van zijn Latijn dat hij zijn benen nauwelijks meer kon voelen.

Klein detail wordt opgemerkt

Na een jaar intensieve training naderde de lancering van het eerste bemande ruimtevaartuig in de geschiedenis. Welke aspirant de eer zou krijgen om de eerste mens in de ruimte te worden, wist niemand. Maar de eerste ontmoeting met het ruimtevaartuig zou een doorslaggevende rol spelen.

‘Hoofdontwerper’ Sergej Koroljov, het brein achter het Sovjetruimteprogramma, nam de aspiranten mee naar de ruimtecapsule Vostok. De aanblik wekte ontzag bij de mannen, die een voor een de krappe capsule in mochten kruipen.

Als enige trok Gagarin zijn laarzen uit, wat Koroljov zag. Hij knikte waarderend naar de charmante jongeman met de jongensachtige glimlach. Koroljov had al veel goeds over Gagarin gehoord van een militaire arts die in de Sterrenstad werkte.

‘Gagarin is leergierig, stabiel, intelligent en gefocust. Tijdens de trainingen heeft hij laten zien dat hij de juiste balans weet te vinden tussen blinde gehoorzaamheid en zelfstandigheid. Ik heb in zijn gedrag geen enkel ondoelmatig detail opgemerkt,’ had de arts over de aspirant gezegd.

‘Mijn jonge adelaar’ noemde Koroljov zijn oogappel, die in april 1961 een van de slechts zes overgebleven kandidaten was in de bloedstollende afvalrace van het Vostok-programma.

De gezondheid, capaciteiten en trainingsresultaten van de jonge aspiranten speelden bij de selectie uiteraard de hoofdrol, maar ook hun lengte deed er toe. Omdat de ruimte in de capsule krap was, mocht de kosmonaut niet te groot zijn, en met zijn 157 centimeter paste Gagarin er perfect in.

Zijn vriend en rivaal, Gherman Titov, kon ook een potje breken bij Koroljov, maar Gagarins eenvoudige komaf leverde hem een bescheiden voordeel op. Terwijl Titov uit de middenklasse kwam, was Gagarin een boerenknul die de Communistische Partij kon gebruiken in haar propaganda: in de Sovjet-Unie hebben zelfs boeren de kans om hun dromen waar te maken.

De beslissing werd genomen tijdens een besloten vergadering van een staatscomité op 8 april 1961 – slechts vier dagen voor de geplande lancering.

De stem van generaal Nikolai Kamanin, hoofd van de opleiding, en van hoofdontwerper Koroljov telden het zwaarst mee, en toen ze de aspiranten na afloop bijeenriepen om ze over de uitkomst te informeren, was de spanning te snijden.

‘Joeri Gagarin is gekozen tot de eerste kosmonaut en Gherman Titov tot reserve,’ zei Kamanin zonder verdere uitleg.

Gagarin probeerde een glimlach te onderdrukken en deed een stap naar voren.

‘Ik beloof dat ik mijn taken naar behoren zal uitvoeren,’ verklaarde hij.

Raket is net een vuurtoren

Op 12 april 1961 zou Gagarin opstijgen vanaf het kosmodroom in de Sovjetrepubliek Kazachstan.

Toen hij ’s ochtends in de bus op weg naar het platform zat, zag hij in de verte al het torenhoge zilveren lichaam van de raket. Naarmate hij dichterbij kwam, leek de raket te groeien, totdat hij er uiteindelijk uitzag als een gigantische vuurtoren.

Een lift zou de kosmonaut de laatste 50 meter naar het luik van de ruimtecapsule brengen, en voordat hij instapte, draaide Gagarin zich om en hield hij een toespraak.

‘Beste vrienden, bekenden en onbekenden, in alle landen en op alle continenten. Over enkele minuten zal een enorme raket mijn ruimteschip de ruimte in brengen. Mijn hele leven ligt nu voor me als één adembenemend moment,’ verklaarde hij, en in een korte pauze ordende hij zijn gedachten.

‘Natuurlijk ben ik blij. Het is altijd het grootste geluk geweest voor mensen om deel te nemen aan nieuwe ontdekkingen,’ stelde hij vast en hij keek over de microfoon heen naar de toehoorders.

Gagarin merkte dat hoofdontwerper Koroljov ongeduldig op zijn horloge gluurde en begreep dat hij zich aan boord moest haasten.

Even later zat de kosmonaut in de ruimtecapsule. Met het luik gesloten was het zijn beurt om naar de klok te kijken, die 9.07 uur aangaf.

Op hetzelfde moment hoorde hij een gepiep, dat aanzwol tot een steeds harder geloei. Gagarin voelde hoe het kolossale ruimteschip langzaam loskwam van de platform en begon te versnellen. Een onweerstaanbare kracht duwde hem steeds harder op zijn stoel.

‘Poyekhali!’ jubelde hij. Daar gaan we!

Zijn potlood begon te zweven

‘70 seconden verstreken sinds de start,’ meldde het controlecentrum.

‘Begrepen. 70 seconden. Prima hier. Ik blijf vliegen – de g-belasting neemt toe. Alles in orde,’ verzekerde Gagarin.

‘Hoe gaat het?’ vroeg de controle al een paar seconden daarna.

‘Uitstekend. Hoe staat het er met jullie voor?’ antwoordde de ruimtevaarder.

Na een paar minuten tijdens de vlucht voelde Gagarin de enorme werking van de g-krachten, die aan al zijn gezichtsspieren trokken. Het praten ging hem moeilijk af, maar hij raakte snel gewend aan de steeds toenemende belasting – de training in de centrifuge was niet voor niets geweest.

Toen de laatste rakettrap hem negen minuten na de lancering in een baan om de aarde had gebracht, meldde hij:

‘Nu is de gewichtloze toestand begonnen, en het voelt lang niet onprettig, het gaat goed.’

Toen de kosmonaut zijn gordels losmaakte, kwam hij langzaam van de stoel. Plots zweefde hij tussen het plafond en de vloer van de cabine, met het gevoel dat zijn armen en benen niet langer van hem waren. Zijn potlood zweefde traag langs hem heen.

Door een van de patrijspoorten van de ruimtecapsule zag Gagarin grillige bergen, eindeloze rivieren, uitgestrekte bossen en het glinsterende oppervlak van de zee. De hemel achter de blauwgroene aarde was pikzwart en de sterren schenen zo helder dat hij met zijn ogen kneep. De meldkamer meldde zich constant via de radio:

‘Hoe gaat het nu?’

Terwijl hij voortraasde met 27.400 km/h antwoordde Gagarin keer op keer:

‘De vlucht verloopt nog steeds goed. De machinerie werkt normaal. Het uitzicht is goed. Ik kan alles zien. Het is mooi.’

Vostok tolt als een draaimolen

Ongeveer half uur na de lancering vloog de Vostok vanuit Siberië de nacht boven de Stille Oceaan in. Van daaruit raasde het vaartuig naar zuiden om het puntje van Zuid-Amerika heen.

Even had Gagarin geen radiocontact meer, net toen Radio Moskou en het staatspersbureau TASS triomfantelijk meldden:

‘De Sovjet-Unie heeft met succes een bemande satelliet in een baan om de aarde gebracht. In het ruimteschip bevindt zich kosmonaut Joeri Gagarin, een 27-jarige piloot van de luchtmacht.’

Om 9.52 uur vloog Gagarin over Kaap Hoorn in Zuid-Amerika en verder over de Atlantische Oceaan – terug naar de Sovjet-Unie en het daglicht. Boven heel Afrika bleef de eenzame kosmonaut berichten over zijn toestand verzenden via de radio.

Toen de Vostok Zuid-Rusland naderde, waar de landing volgens de planning zou plaatsvinden, vuurde het schip zijn raketmotoren af om af te remmen. Het ruimteschip verloor snelheid en gleed vanuit de lege ruimte de dichte lagen van de dampkring in.

Gagarin zag de geelrode weerschijn van de vlammen die rond de ruimtecapsule raasden vanwege de wrijvingsweerstand. Door deze vlammen liep de temperatuur in de capsule sterk op – precies waar Gagarin voor getraind was. De gewichtloosheid was voorbij en de g-krachten duwden hem terug in de stoel, nu met een nog grotere kracht dan tijdens de lancering.

Plotseling begon Vostok te tollen als een op hol geslagen draaimolen. Voor het eerst tijdens de historische reis had Gagarin een probleem waarop hij niet was voorbereid. Volgens het plan zou de ruimtecapsule de servicemodule afstoten, maar nu bleek dat een bundel kabels de twee modules nog bij elkaar hield.

De bungelende servicemodule bracht Gagarins capsule aan het tollen en begon hem te centrifugeren.Verontrust meldde hij aan het controlecentrum dat het tollen toenam. Als in een nachtmerrie zag Gagarin de zon telkens langs de ramen trekken.

Soms werd het hem zwart voor de ogen, en de kosmonaut was bang het bewustzijn te verliezen. Maar er viel niets aan te doen: de Vostok had geen mechanismen om de kabels door te snijden.

Gagarin werd bevangen door angst dat de capsule en servicemodule elkaar zouden naderen en op elkaar zouden knallen. En of in dat geval de capsule of de servicemodule verbrijzeld zou worden, wist hij niet. Maar toen, na 10 lange minuten chaos, hield het tollen op. Gagarin was gered. Uiteindelijk hadden de vlammen de kabels van de servicemodule doorgebrand.

‘Alles in orde,’ meldde Gagarin opgelucht

De kosmonaut beefde nog steeds terwijl hij door het Sovjet-luchtruim tuimelde, maar hij vermande zich – er stond hem nog één beproeving te wachten. Op 7 kilometer hoogte blies de capsule, zoals gepland, zijn luik weg in een hels kabaal, en een tel later werd Gagarin als een levende kanonskogel weggeschoten in zijn schietstoel.

Op 4 kilometer hoogte werd de schietstoel afgeworpen, waarna Gagarin kalmpjes aan zijn parachute naar de aarde zweefde.

Onder hem glinsterde de Wolga, en de eerste man in de ruimte genoot van de aanblik van Russische lentevelden, de bossen en de stad Saratov, waarvan de huizen in de verte net speelgoedblokjes leken. Hier maakte hij 10 jaar terug zijn eerste vlucht in een propellervliegtuig.

Warme ontvangst

Precies 108 minuten na de lancering vanuit Bajkonoer zette Gagarin weer voet op aarde. De eerste mensen die hij tegenkwam, waren een boerin en een klein meisje, die verschrikt terugdeinsden bij de aanblik van de vreemde figuur in zijn oranje ruimtepak. Maar Gagarin stelde ze gerust:

‘Ik ben een vriend, kameraden, een vriend. Ik kom net uit de ruimte.’

Niet lang daarna waren ook generaal Stoetsjenko’s soldaten ter plekke. ‘Joeri Gagarin, Joeri Gagarin,’ juichten ze, terwijl ze om hem heen dromden. De soldaten omhelsden de kosmonaut om de beurt en schudden hem de hand.

Per helikopter werd de grote held van de Sovjet-Unie naar de nabije legerbasis gevlogen, waar het ongeduldige staatshoofd Nikita Chroesjtsjov aan de telefoon wachtte: ‘Ik ben blij uw stem te horen, Gagarin. Ik
feliciteer u met de geslaagde uitvoering van de eerste kosmische vlucht.’

‘Bedankt voor het vertrouwen dat ik heb gekregen. Ik kan u verzekeren dat ik er klaar voor ben om elke nieuwe missie voor ons land uit te voeren,’ sprak een trotse Gagarin.