Het duizelt je. Je zweet over je hele lijf. En als je ook maar één verkeerde beweging maakt, moet je overgeven.
Misselijkheid kan door van alles en nog wat veroorzaakt worden, van autorijden tot chemotherapie. De meeste mensen hebben er maar af en toe last van, maar voor anderen is het een chronische aandoening die het dagelijks leven overschaduwt en de kwaliteit van leven vermindert.
Naast het ongemak leidt misselijkheid ook tot vermoeidheid en een verminderde eetlust, en daardoor tot gewichtsverlies. En het maagzuur van veelvuldig braken kan slokdarm en gebit beschadigen.
Maar al kent iedereen het verschijnsel, de medische wetenschap weet er nog maar verrassend weinig van.
Tot nu toe dan, want wetenschappers hebben het geheim van misselijkheid in de hersenen gevonden – en zijn al druk bezig met een praktische uitwerking.
Alle wegen leiden naar misselijkheid
Misselijkheid is geen ziekte, maar een verzameling symptomen die door allerlei oorzaken kunnen ontstaan. Symptomen als duizeligheid, maagpijn, lusteloosheid, gebrek aan eetlust, zweten, krampen rond de inwendige organen – en braken.
Meer dan 50 procent van de kankerpatiënten die chemotherapie krijgen, ervaart misselijkheid als een ernstig probleem.
Bij sommige mensen blijft dat braken echter uit, en dat kan nog onaangenamer zijn. Dat komt doordat je hersenen nadat je hebt overgegeven, endorfines afgeven. Endorfines geven je een gelukkig en goed gevoel, dus overgeven voelt vaak als een hele opluchting. En zonder braken doen de endorfines hun werk niet.
Diverse factoren kunnen misselijkheid uitlokken, en aangezien iedere factor het lichaam anders beïnvloedt, is de route naar misselijkheid niet altijd dezelfde.
Reisziekte en duizeligheid beïnvloeden de hersenen door de oogzenuw en het evenwicht te verstoren, terwijl te veel eten misselijkheid kan veroorzaken doordat het de receptoren in de maag aantast.
Waarom het lichaam op deze prikkels reageert met misselijkheid is niet altijd duidelijk. Maar soms is de uitwerking juist gunstig. Door bewust over te geven als je misselijk bent na te veel alcohol of door het eten van bedorven voedsel, kan het lichaam de schade beperken. Als je braakt, ontdoe je je van restgiffen in de maag voordat ze in het bloed belanden.
Dit mechanisme is waarschijnlijk ook de reden dat sommige medicijnen, bijvoorbeeld voor de behandeling van kanker of diabetes, misselijkheid kunnen veroorzaken – het lichaam ziet de geneesmiddelen als gifstoffen die afgevoerd moeten worden.
Door die veelheid aan oorzaken van misselijkheid hadden onderzoekers altijd moeite om de bron ervan aan te wijzen. Maar een bepaald hersengebied staat al langere tijd onder verdenking.
Hersenen laten je braken
Al in de jaren 1950 werd ontdekt dat het hersencentrum area postrema verband hield met misselijkheid. En in de jaren 1980 toonden experimenten aan dat muizen misselijk werden als dit centrum elektrisch werd geprikkeld. Omgekeerd leidde beschadiging van het centrum ertoe dat de muizen niet misselijk werden.
Tegenwoordig weten wetenschappers dat de area postrema misselijkheid veroorzaakt wanneer het centrum bepaalde gifstoffen of hormonen uit het bloed oppikt. Het is verantwoordelijk voor misselijkheid tijdens de zwangerschap, na een kater en door het innemen van bepaalde medicijnen – maar niet voor reisziekte, die elders in de hersenen optreedt.
Het vermogen van het hersencentrum om te reageren op stoffen in het bloed is te danken aan zijn positie. Het bevindt zich in de zogeheten vierde ventrikel van de hersenstam, buiten het deel van de hersenen waar de bloedvaten omgeven zijn door de bloed-hersenbarrière. Deze barrière houdt schadelijke stoffen weg van de hersencellen – maar de stoffen kunnen de area postrema toch bereiken.
In het hersencentrum activeren de medicijnen de chemoreceptor trigger zone (CTZ), die allerlei receptoren bevat die gevoelig zijn voor de medicijnen. De CTZ stuurt dan een bericht naar de rest van de hersenen en het lichaam, waardoor misselijkheid en braken worden uitgelokt.
Zenuwen bereiden het lichaam voor op braken
Het hersencentrum area postrema wekt braken op – maar eerst helpt het het lichaam om zich voor te bereiden op de komende stortvloed van voedselresten en zuur uit de maag.
1. Gifstoffen veroorzaken misselijkheid in de hersenen
Misselijkheid kan veroorzaakt worden door gif, zoals alcohol. De stoffen worden in het bloed opgenomen en naar de hersenen vervoerd. Hier activeren ze receptoren op de zenuwcellen in het misselijkheidscentrum area postrema.
2. Zenuwen bereiden het lichaam voor op zuur
De area postrema activeert zenuwen die het lichaam voorbereiden op het braken. Zo verhogen de zenuwen de productie van speeksel, dat maagzuur in de mond kan neutraliseren. En de luchtpijp wordt afgesloten, zodat er geen braaksel in kan komen.
3. Spieren stuwen de maaginhoud op
Als het lichaam er klaar voor is, zet de area postrema het sympathische zenuwstelsel in werking, waardoor de spieren rond de maag braaksel opstuwen. De hartslag neemt toe, de lichaamstemperatuur stijgt en de zweetklieren worden geactiveerd.
Diverse medicijnen tegen misselijkheid werken door receptoren in de CTZ te blokkeren. Het probleem is dat er veel receptoren zijn, en het medicijn raakt niet altijd de receptor die je misselijk maakt. Bovendien zitten de receptoren elders in het lichaam, waar ze belangrijke doelen dienen die geen verband houden met misselijkheid, en dus kan het medicijn vervelende bijwerkingen veroorzaken.
Nieuwe geneesmiddelen zijn daarom dringend nodig. Gelukkig hebben onderzoekers een zwakke plek in de biologie van misselijkheid blootgelegd die cruciaal kan zijn in de strijd ertegen.
Nieuwe techniek onthult belangrijk detail
Het misselijkheidscentrum, de kleine area postrema, ligt diep in de hersenen, waardoor het moeilijk te bestuderen is. In 2021 leerde een groep onderzoekers van Harvard Medical School echter veel over het klompje hersencellen – dankzij een baanbrekende nieuwe methode.
De onderzoekers verwijderden het hersencentrum van muizen en onderzochten het met een techniek die single-nucleus RNA sequencing heet.
Het RNA is een soort kopie van de actieve genen in de celkern en fungeert als werktekening voor de eiwitten van de cel. Door het RNA af te lezen kunnen onderzoekers zien welke eiwitten de cel aan het bouwen is. De eiwitten zijn de werkers van de cel, en de samenstelling daarvan onthult wat de cel kan en doet.
De studie toonde aan dat de area postrema twee heel verschillende soorten zenuwcellen bevat.
Onderzoekers van Harvard hebben twee soorten zenuwcellen ontdekt in het misselijkheidscentrum van de hersenen. Het ene type wekt misselijkheid op (wit), het andere remt misselijkheid af (rood).
De ene groep cellen brengt de misselijkheid op gang, de andere groep remt de eerste en voorkomt zo het ongemak.
Na die ontdekking deden de Harvard-onderzoekers in 2022 een andere proef – deze keer met een geneesmiddel dat een groot potentieel kan blijken te hebben.
Nieuwe medicijnen op komst
De onderzoekers gaven eerst een groep proefmuizen water met een stof erin die misselijkheid opwekt. Door dat nare gevoel gingen de muizen het water mijden.
Een andere groep muizen kreeg water met dezelfde stof, en bovendien met het hormoon GIP, dat de misselijkheidsremmende zenuwcellen activeert.
Het experiment was een succes. GIP ging het effect van de misselijkmakende stof in het water tegen, en de tweede groep muizen dronk vrolijk van het water – zonder enig teken van misselijkheid.
De resultaten maken de weg vrij voor een nieuwe strategie in de strijd tegen misselijkheid. Eerder probeerden onderzoekers vooral medicijnen die specifieke receptoren op de zenuwcellen blokkeren. Maar elke receptor is slechts bij een paar soorten misselijkheid betrokken, dus bij veel patiënten helpen de medicijnen niet.
Door nu de zenuwcellen te stimuleren die misselijkheid remmen, hebben artsen maar één medicijn nodig voor onder meer de misselijkheid na een kater, tijdens de zwangerschap en door chemotherapie.
Het enige type misselijkheid waar het wapen van de Harvard-onderzoekers niet tegen helpt, is reisziekte. Maar wie weet kunnen ze dankzij hun onderzoek naar de afzonderlijke zenuwcellen straks ook de geheimen van reisziekte achterhalen – en leren hoe alle soorten misselijkheid in de hersenen met elkaar samenhangen.
Als dat gebeurt, kunnen ze eindelijk een echt universeel middel ontwikkelen, voor kankerpatiënten tot en met mensen met wagenziekte.