Toen de eerste vaccinpotjes in december 2020 bij de grote farmaceuten van de band rolden, zagen veel vaccinonderzoekers en epidemiologen licht aan het einde van de tunnel. De hoop was dat de pandemie kon worden gestuit via door de vaccins gegenereerde groepsimmuniteit.
Maar sinds de zomer hebben nieuwe virusvarianten en uitbraken laten zien dat het niet zo eenvoudig ligt en dat de strijd tegen het coronavirus nog lang niet voorbij is.
Hoewel de nieuwe ontwikkelingen de vooruitzichten dus hebben veranderd, komt er ooit een einde aan de coronapandemie. De vraag is alleen hoe en wanneer.
Groepsimmuniteit is een mythe
Er zijn drie mogelijke scenario’s voor het einde van de coronapandemie:
- Er ontstaat groepsimmuniteit door besmetting en vaccinatie.
- Het virus muteert naar een minder gevaarlijke variant.
- Politici besluiten (los van punt 1 en 2) alle maatregelen op te heffen en de pandemie voor beëindigd te verklaren.
De besmettelijkere deltavariant is er volgens Pfizer/BioNTech voor verantwoordelijk dat de effectiviteit van hun vaccin na zes maanden daalt van 96 naar 84 procent. Daarom moet het percentage gevaccineerde of eerder besmette mensen in de bevolking nog hoger zijn – waarschijnlijk boven de 90 procent – om groepsimmuniteit te bereiken.
Groepsimmuniteit schakelt coronavirus uit
Zonder vaccin: Virus vindt makkelijk slachtoffers
Als er maar weinig mensen worden ingeënt of van nature immuun worden door een eerdere infectie (groen), heeft het coronavirus alle kans om vatbare mensen aan te steken. De infectie verspreidt zich dus snel.
Met vaccin: Virus kan geen kant op
Is een groot deel van de bevolking ingeënt, dan zijn er maar weinig mensen vatbaar voor de infectie. Het coronavirus steekt mensen dus minder makkelijk aan, en zelfs degenen die niet zijn ingeënt, worden beschermd. De verspreiding van de infectie stopt dus.
Dat betekent dat groepsimmuniteit en volledige uitroeiing van SARS-CoV-2 nu een illusie zijn. Dat denken veel experts althans.
Het goede nieuws is dat de razendsnel ontwikkelde vaccins de angel uit het coronavirus halen en goed beschermen tegen ziekenhuisopname. En wellicht kunnen de volgende vaccingeneraties ons weer dichter bij groepsimmuniteit brengen.
COVID-19 kan onschuldiger worden
Veel epidemiologen verwachten na de ontwikkeling in 2021 dat de coronacrisis pas voorbij is als de virusziekte endemisch wordt. Dat wil zeggen dat de uitbraken een voorspelbaar of normaal niveau bereiken, dat hanteerbaar is voor de zorg in alle landen ter wereld.
Zo zijn de andere vier menselijke coronavirusvarianten endemisch. Minstens een ervan, NL63, zou in 1889 een pandemie hebben veroorzaakt die meer dan een miljoen levens eiste.
Nu word je er alleen nog maar verkouden van. De meeste mensen komen er als kind mee in aanraking en krijgen weinig tot geen symptomen als ze op latere leeftijd besmet raken.
Historisch gezien worden de meeste ziekteverwekkers na 1,5 tot 2 jaar endemisch. Maar dat is met SARS-CoV-2 lang niet zeker.
Wetenschappers hebben nooit eerder een coronapandemie in realtime en met dezelfde technologie als nu gevolgd en kunnen dus ook niet beoordelen wanneer en hoe COVID-19 endemisch zal worden.
Eén inschatting is dat we na een periode van hoge besmettingscijfers – vooral bij jonge kinderen, die nog onbeschermd zijn – en een blijvende uitrol van vaccins zullen zien dat hoge besmettingscijfers niet meer leiden tot veel ziekenhuisopnamen.
Daarna volgt een periode van boostervaccins (de tweede generatie vaccins die beschermen tegen virusvarianten) en sporadische uitbraken, voordat de ziekte geen reden tot grote bezorgdheid meer is – net als gewone griep.
Zo werkt een boostervaccin
Eerste infectie
Als een vaccin wordt toegediend, worden de zogeheten T- en B-cellen van je immuunsysteem geactiveerd. Net als bij een gewone infectie vallen T-cellen (blauw) de onbekende dreiging aan. Ze activeren B-cellen (rood), die o.a. de plasmacellen (oranje) in het bloed leren om antistoffen (groene Y’s) te maken tegen het betreffende virus.
In de wacht
Na verloop van tijd neemt het aantal antistoffen (groen) af. T- en B-cellen (blauw en rood) circuleren nog een tijdlang, en een speciaal type B-cellen – geheugencellen (rood met groene antistoffen) – ligt op de loer in onder meer de milt en de lymfeklieren.
Wakker geschud
Als het lichaam een boostervaccin krijgt, worden de geheugen-B-cellen snel gereactiveerd en vermeerderen ze zich. De hele immuunrespons begint van voren af aan, maar sneller dan voorheen, en er worden meer antistoffen (groene Y’s) geproduceerd dan eerst.
Einde van de pandemie kan nabij zijn
Nationale gezondheidsautoriteiten kunnen echter besluiten dat de pandemie voorbij is lang voordat SARS-CoV-2 door de WHO endemisch wordt verklaard. Zo ging het bijvoorbeeld in de jaren 1920, toen de bevolking zich niet meer aan de maatregelen wilde houden. Zo’n besluit zal wel leiden tot meer doden.
De realiteit zal waarschijnlijk zijn dat de coronapandemie uitdooft in een combinatie van min of meer effectieve immuniteit en minder gevaarlijke besmettingen, terwijl intussen de maatregelen worden uitgefaseerd.
Volgens het voormalige hoofd van de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) Scott Gottlieb duurt het niet lang meer voor COVID-19 endemisch is in de VS, waar ruim de helft van de mensen is gevaccineerd en de eerste vaccins onlangs zijn goedgekeurd voor kinderen onder de 12.
De officiële verklaring van de Amerikaanse gezondheidsautoriteiten luidt dat de samenleving in maart 2022 weer min of meer zal terugkeren naar normaal. Maar hun inschatting is al meermaals herzien.
Wetenschappers zijn veel terughoudender met een datum. Hun beste inschatting is gebaseerd op modellen van de bestaande kennis over COVID-19 – en die kennis varieert.
Volgens een van de modellen kan de overgang naar een endemische ziekte ‘jaren tot decennia’ duren, afhankelijk van de frequentie van de sociale contacten.
Ten slotte bestaat de kans dat nieuwe mutaties zoals de lambdavariant, waartegen de vaccins mogelijk niet werken, het eindpunt van de coronapandemie opnieuw uitstellen.
Maar over één ding zijn vrijwel alle wetenschappers het eens: aan elke pandemie is ooit een einde gekomen – en dat zal ook gelden voor corona.