Na 40 jaar: Binnenkort kunnen we hiv uit het lichaam knippen

Adam Castillejo was 23 toen hij positief testte op hiv. Net als andere patiënten zou hij zijn hele leven behandeld moeten worden tegen de ziekte. Maar nu, op 42-jarige leeftijd, is Castillejo helemaal genezen.

Castillejo’s succesverhaal begon met een tegenslag, toen er naast de hiv-infectie ook lymfeklierkanker bij hem werd vastgesteld. Maar uiteindelijk genas de stamcelbehandeling tegen kanker hem van hiv. Zijn stamceldonor had namelijk een unieke genetische mutatie, die het lichaam immuun maakt voor hiv.

Castillejo, die inmiddels weer helemaal gezond is, is een van de twee mensen ter wereld die genezen zijn van hiv – beiden via een stamceltransplantatie. Helaas kan de behandeling ernstige bijwerkingen hebben, waardoor hiv-patiënten die verder gezond zijn er niet voor in aanmerking komen. Maar mogelijk komt daar binnenkort verandering in.

Amerikaanse onderzoekers hebben onlangs toestemming gekregen om een experimentele hiv-behandeling te testen. Ze willen een ‘genschaar’ gebruiken om de hiv-genen uit de cellen van besmette personen te knippen.

Dit zou de opmaat kunnen zijn voor de eerste universele behandeling tegen hiv.

Mysterieuze ziekte krijgt een naam

Dit jaar is het 40 jaar geleden dat een nieuwe en onbekende, maar uiterst besmettelijke ziekte haar officiële naam kreeg.

In een wetenschappelijk artikel over mensen bij wie de werkzaamheid van het immuunsysteem om onduidelijke redenen verminderd was, dook voor het eerst het woord aids op – acquired immune deficiency syndrome.

Na twee jaar intensief onderzoek vonden wetenschappers de oorzaak: het human immunodeficiency virus. Dit virus breekt het immuunsysteem van de besmette persoon geleidelijk af, wat leidt tot de ziekte aids, die in die tijd een doodvonnis was.

Hoewel de wereld pas in de jaren 1980 kennismaakte met hiv/aids, is het virus al meer dan 100 jaar oud. Waarschijnlijk is hiv ontstaan onder chimpansees in Centraal-Afrika, waar het werd overgedragen op jagers die in contact kwamen met besmet chimpanseebloed.

Een hiv-infectie verspreidt zich voornamelijk via de overdracht van lichaamsvocht – bijvoorbeeld via sperma of via het bloed door hergebruik van naalden of tijdens bloedtransfusies.

Anale seks is een van de grootste risicofactoren, omdat het slijmvlies in de endeldarm minder goed beschermd is dan dat in de vagina. In het begin van de epidemie werd hiv-besmetting dan ook vooral geassocieerd met homoseksuelen.

Later verspreidde de infectie zich ook naar heteroseksuelen. In Groot-Brittannië komen de meeste nieuwe besmettingen nu bij heteroseksuelen voor.

Stamcellen zijn riskante remedie

Hiv tast het immuunsysteem aan, en dan vooral de CD4+ T-cellen. Hun taak is andere immuuncellen te activeren, zodat het lichaam infecties snel en effectief kan bestrijden.

Hiv vermindert dus het vermogen van het lichaam om zichzelf te verdedigen tegen infecties en kankercellen.

Zonder behandeling duurt het meestal 8-10 jaar voordat een patiënt symptomen ontwikkelt. Daarna is de levensverwachting ongeveer negen maanden. Aidspatiënten zijn namelijk kwetsbaarder voor infecties en hebben meer risico om kanker te krijgen.

Als iemand vóór 1996 positief testte op hiv, had hij of zij meestal nog maar een halfjaar te leven.

Tegenwoordig bestaat er een behandeling die voorkomt dat het virus zich verder in het lichaam verspreidt, en de bijna 40 miljoen patiënten in het rijke deel van de wereld kunnen een paar pillen slikken en een relatief normaal leven leiden.

De meest gebruikte behandeling om de ontwikkeling van hiv-symptomen af te remmen, zijn antiretrovirale therapieën (ART). Maar helaas bestaat er nog geen behandeling die hiv-patiënten definitief geneest.

De stamceltransplantatie die Adam Castillejo weer gezond maakte, kan om verschillende redenen geen standaardbehandeling tegen hiv worden. Als het lichaam de nieuwe stamcellen afstoot, is het risico op ernstige bijwerkingen te groot, en het is heel moeilijk om een geschikte donor te vinden.

Omdat het hiv-virus zo snel muteert, is een doeltreffend vaccin nog ver weg. Daarom zijn wetenschappers hard op zoek naar een universele behandeling die op alle patiënten kan worden toegepast.

Genschaar knipt virusgenen weg

Wellicht is er binnenkort een doorbraak. Het bedrijf Excision BioTherapeutics en onderzoekers van de Temple University in Philadelphia, VS kregen in 2021 toestemming om een experimentele behandeling voor hiv te testen op mensen.

Als iemand besmet raakt met hiv of een ander virus, voegt het virus zijn eigen genen toe aan het DNA van de patiënt. De nieuwe behandeling maakt gebruik van een afweersysteem dat eigenlijk door bacteriën is ontwikkeld en waarmee het mogelijk is om de virusgenen uit het DNA te ‘knippen’.

In de loop van de evolutie hebben bacteriën een effectief afweersysteem tegen virussen ontwikkeld, dat genetici de afgelopen jaren hebben kunnen nabootsen. Deze ‘genschaar’, CRISPR, bestaat uit enzymen (Cas) die heel precieze sneetjes in het DNA kunnen maken.

De Cas-enzymen gebruiken RNA-sequenties om de genen van het virus te lokaliseren en vervolgens uit het DNA te knippen.

De Amerikaanse wetenschappers zijn nu bezig om de juiste gids-RNA-sequenties te ontwerpen, waardoor de genschaar gebruikt kan worden om hiv uit menselijke cellen te halen.

Zodra ze een gids-RNA hebben ontwikkeld dat perfect overeenkomt met de hiv-genen, kan het Cas-enzym het volledige genoom van de hiv-patiënt scannen en alle overeenkomende hiv-sequenties verwijderen. De genschaar hoeft maar één keer intraveneus te worden toegediend. Daarna verspreidt hij zich naar alle besmette immuuncellen.

Adam Castillejo werd definitief genezen van hiv omdat zijn stamceldonor een unieke natuurlijke genetische mutatie had die hem beschermde tegen hiv. Andere wetenschappers proberen de CRISPR-technologie nu te gebruiken om deze unieke mutatie na te maken en een gentherapie te ontwikkelen die voorkomt dat hiv nieuwe immuuncellen binnendringt.

Super-hiv ontdekt in Nederland

Helaas hebben wetenschappers er een reden bij gekregen om te zoeken naar een effectieve hiv-behandeling. In Nederland is namelijk een tot nog toe onbekende, superagressieve hiv-variant ontdekt.

Een team van Europese wetenschappers schreef begin 2022 over een nieuwe hiv-variant, die veel besmettelijker is dan alle eerdere varianten. Mensen die besmet zijn met de Nederlandse variant hebben tot 5,5 keer zoveel hiv-deeltjes in hun lichaam als andere hiv-patiënten. Tegelijkertijd zorgt de Nederlandse variant ervoor dat het aantal CD4+ T-cellen – de immuuncellen die hiv aanvalt – twee keer zo snel afneemt.

Mensen die besmet zijn met de Nederlandse hiv-variant krijgen naar verwachting al twee jaar na de diagnose last van aidssymptomen, als ze geen hiv-medicatie krijgen. Ter vergelijking: mensen met andere hiv-varianten vertonen pas na ongeveer zeven jaar symptomen.

Tot nu toe zijn er 109 mensen met het Nederlandse super-hiv geregistreerd, maar waarschijnlijk zijn er veel meer besmettingen. Deze nieuwe variant kan bovendien betekenen dat er ook andere supervarianten zijn ontstaan die we nog niet kennen.

Maar Adam Castillejo, die oorspronkelijk de ‘London Patient’ werd genoemd, bewijst dat we de strijd tegen hiv kunnen winnen. Hij was de tweede persoon ter wereld die van de ziekte is genezen en besloot naar voren te treden – juist om hoop te bieden.