Als je weleens een pufje Otrivin neemt bij een verstopte neus of Strepsils slikt als je keelpijn hebt, ben je beslist niet de enige.
Samen met paracetamol behoren deze twee tot de meest verkochte medicijnen, en ze zijn vrijwel overal in Europa zonder recept verkrijgbaar bij de drogist of supermarkt.
Maar volgens meerdere onderzoeken is de wetenschap achter deze populaire medicijnen verre van eenduidig.
In 2021 verscheen er een groot rapport, waaruit naar voren kwam dat paracetamol slechts bij vier van de 44 soorten pijn die in de loop der tijd zijn getest, een goed gedocumenteerd effect heeft.
En zelfs in die gevallen is het middel slechts marginaal beter dan een placebo.
De onderzoeken leggen een ernstig hiaat bloot in onze kennis over enkele van de populairste medicijnen ter wereld.
Receptvrije medicijnen verkopen goed
Zo’n 9 procent van de medicijnen die worden verkocht, is zonder recept verkrijgbaar. 30 procent daarvan zou werken tegen verkoudheid en hoesten, 22 procent tegen pijn.
Sommige vrij verkrijgbare geneesmiddelen worden alleen verkocht bij de apotheek, andere hebben die beperking niet en zijn ook te koop bij supermarkten en benzinestations.
Een van de populairste vrij verkrijgbare medicijnen is xylometazoline, in Nederland verkrijgbaar onder de merknamen Coldrex Xylosel en Otrivin. Dit middel wordt verkocht als spray om een verstopte neus vrij te maken.
De neus raakt verstopt als de bloedvaten in de slijmvliezen zich verwijden om de witte bloedcellen van het immuunsysteem te vervoeren en de infectie te bestrijden. Xylometazoline is een klein molecuul dat lijkt op het natuurlijke stresshormoon adrenaline.
Neusspray fopt je neus
Otrivin en andere producten met xylometazoline proberen een verstopte neus vrij te maken door de bloedvaten van het slijmvlies te laten samentrekken.
Als neusspray in de neus wordt gespoten, bindt de xylometazoline zich aan het oppervlak van de bloedvaten van de slijmvliezen. Die trekken zich samen, waardoor de lucht kan passeren.
In theorie is het dus slim om Otrivin of Coldrex Xylosel te gebruiken bij een verstopte neus, maar in de praktijk is de werking minder duidelijk.
Te weinig bewijs voor neusspray
In 2016 onderzocht een groep Australische onderzoekers onder leiding van de arts Mieke van Driel het effect van xylometazoline en soortgelijke stoffen bij een verstopte neus.
Het ging om een Cochrane-review, een meta-analyse van het relevante onderzoek op dit gebied. De onderzoekers vonden 15 experimenten waarin het effect van de middelen op mensen was getest.
Hoewel xylometazoline het in sommige experimenten beter deed dan een placebo, concludeerden Van Driel en haar collega’s dat het bewijs op dit moment te mager is voor een definitief oordeel over de werking.
Goede ervaringen hebben met een medicijn betekent niet per se dat het werkt.
Je kijkt misschien vreemd op van de conclusie van Van Driel, want veel mensen hebben baat bij producten als Otrivin en Coldrex Xylosel. Maar een positieve ervaring wil niet zeggen dat de producten beter zijn dan een placebo.
Ten eerste is het mogelijk dat de placebo, die in diverse experimenten uit een zoutwaterspray bestond, zelf actief slijm uit de neus verwijderde. Dat Otrivin het even goed doet als de placebo, betekent dus niet per se dat het product geen effect heeft.
Ten tweede neemt de hoeveelheid slijm in de neus vaak binnen een paar dagen vanzelf af. Zo duiden sommige onderzoeken erop dat de neus ’s ochtends vaak erg verstopt zit, maar daarna vanzelf minder verstopt raakt.
Als jij ’s ochtends een neusspray gebruikt en verlichting ervaart, weet je dus niet zeker of dat door de spray komt.
Je verlicht je pijn zelf
Persoonlijke ervaringen en een wetenschappelijk gedocumenteerd effect gaan ook niet hand in hand als het gaat om de populaire pijnstillende stof paracetamol.
Dit middel is vooral populair omdat het, als het in de aanbevolen dosering wordt gebruikt, relatief weinig bijwerkingen heeft.
Maar mogelijk is de werking net zo beperkt als de bijwerkingen. Dat is in elk geval de conclusie van een groot onderzoek uit 2021.
Onderzoek kon geen effect van paracetamol vaststellen op buikpijn, migraine en keelpijn.
Een groep Australische onderzoekers onder leiding van Christina Abdel Shaheed bestudeerde 36 onderzoeken naar het effect van paracetamol bij 44 verschillende soorten pijn.
Deze meta-analyse wees uit dat het effect van paracetamol slechts voor vier soorten pijn afdoende was onderbouwd: pijn door artrose, pijn na craniotomie (een operatie waarbij de schedel wordt gelicht), perineale pijn na de bevalling en gewone hoofdpijn (maar niet migraine).
Daarnaast toonden ze overtuigend aan dat paracetamol niet beter werkt dan een placebo tegen acute pijn in de onderrug. Dat is interessant, omdat paracetamol een van de meest gebruikte middelen is tegen dit type pijn.
Voor de overige soorten pijn was het bewijs te mager voor harde conclusies.
Paracetamol werkt bij pijn na de bevalling, craniotomie, artrose aan heup of knie en spanningshoofdpijn, maar heeft geen goed gedocumenteerd effect bij o.a. acute rugpijn, kiespijn, middenoorontsteking en pijn na een operatie.
Paracetamol verlicht weinig pijnen
Uit onderzoek blijkt dat pijnstillers met de werkzame stof paracetamol bij slechts vier van 44 onderzochte soorten pijn effect hebben. Bij de overige pijnen is er geen effect of ontbreekt daarvoor betrouwbaar bewijs.
Bovendien bleek dat bij de soorten pijn waarbij paracetamol wel werkt, het effect vaak klein is. In proeven met artrose waarbij de pijn werd gemeten op een schaal van 1 tot 100, scoorde het middel slechts 3 punten beter dan de placebo.
Dat paracetamol nog steeds erg effectief kan zijn tegen pijn, is waarschijnlijk grotendeels te danken aan het placebo-effect.
Pijn is subjectief, en onze verwachtingen van een behandeling kunnen van grote invloed zijn op hoe we pijn ervaren. In het geval van artrose voelden de proefpersonen die paracetamol kregen 26 punten pijnverlichting en die in de placebogroep bijna hetzelfde: 23 punten verlichting.
Dat suggereert dat het gunstige effect dat veel mensen ervaren van paracetamol, vooral te danken is aan de hoge verwachtingen ervan.
Ook gebrek aan bewijs voor bijwerkingen
Volgens meerdere grote onderzoeken is de werkzaamheid van de populairste vrij verkrijgbare medicijnen dus over het algemeen gering of niet afdoende aangetoond.
Dat geldt zoals gezegd voor xylometazoline tegen een verstopte neus en paracetamol tegen pijn, maar ook voor de stoffen AMC en DCBA, die bijvoorbeeld in Strepsils zitten en gebruikt worden tegen keelpijn. Zo bleek uit een meta-analyse dat AMC en DCBA slechts marginaal beter werken dan een placebo.
Een gedeeltelijke uitzondering op de regel lijken de veelverkochte nicotinepreparaten te zijn, zoals nicotinepleisters en -kauwgom. Hoewel de kans dat je erdoor zult stoppen met roken slechts 10 procent is, is dat circa twee keer zo veel als bij een placebo.
De volgende stap is volgens de onderzoekers om middelen als paracetamol en xylometazoline te testen in grootschalige experimenten die wetenschappelijk goed in elkaar zitten – ook om meer te leren over de bijwerkingen.
Veel onderzoeken duiden erop dat de bijwerkingen over het algemeen gering zijn, maar dat komt deels doordat ze niet altijd goed zijn onderzocht.
Zo zijn het effect en de bijwerkingen van xylometazoline niet goed getest bij kinderen, en daarom wordt de stof meestal niet aangeraden voor kinderen. Ook de bijwerkingen van langdurig gebruik van paracetamol zijn niet bekend.
Als je volwassen bent en receptvrije medicijnen met mate gebruikt, hoef je je echter geen zorgen te maken. Wees je er alleen van bewust dat volgens de onderzoekers het placebo-effect (dus je eigen hersenen) vaak het meeste werk doet.